Հայաստանում գենդերային հավասարությունը ոչ միայն սոցիալական արդարության, այլև տնտեսական զարգացման կարևոր բաղադրիչն է։ Չնայած վերջին տարիներին երկրում նկատվում են դրական փոփոխություններ գենդերային ոլորտում, կան բազմաթիվ խոչընդոտներ, որոնք անհրաժեշտ է հաղթահարել՝ տնտեսական ներուժը լիովին օգտագործելու համար։ Համաշխարհային բանկի կողմից կատարված «Armenia Country Gender Assessment» ուսումնասիրությունը ներկայացնում է, թե ինչ միջոցառումներ է անհրաժեշտ իրականացնել գենդերային խզվածքները հաղթահարելու և տնտեսական աճը խթանելու համար։
Ուսումնասիրության հեղինակները և նպատակը
Այս ուսումնասիրությունը մշակվել է Համաշխարհային բանկի թիմի կողմից՝ Նացուկո Կիսո Նոզակիի ղեկավարությամբ։ Թիմի անդամներից են եղել Կարմեն դե Պազ Նիևեսը, Մարիկա Վերուլաշվիլին, Մարլեն Յամիլեթ Կարդոնա Բոտերոն և Արմինե Գրիգորյանը։ Հետազոտությունը նպատակ ունի վերլուծել գենդերային անհավասարությունները Հայաստանում և առաջարկել քաղաքականության փոփոխություններ՝ դրանք հաղթահարելու և տնտեսական ներուժը բարելավելու համար։
Կրթական հնարավորություններ և աշխատաշուկա
Հայաստանում կանանց կրթական մակարդակը զգալիորեն բարելավվել է։ 2022 թվականին բակալավրի ծրագրերում կանանց ընդգրկվածությունը կազմել է 65.1%, իսկ տղամարդկանց՝ միայն 44%։ Չնայած այս ցուցանիշներին, աշխատանքային շուկայում կանանց ներգրավվածությունը դեռևս ցածր է։ 2022 թվականին կանանց աշխատանքային մասնակցությունը կազմել է 48.2%, ինչը 23 տոկոսային կետով ցածր է տղամարդկանց մասնակցության ցուցանիշից (կազմելով 71.2%)։ Նշանակալ է նաև այն, որ 25-29 տարեկան կանանց ավելի քան 50%-ը չի աշխատում և չի սովորում, ինչը բարձր ցուցանիշ է՝ համեմատած տարածաշրջանի այլ երկրների հետ։
Գենդերային աշխատավարձի խզվածքը
Հայաստանում կանանց աշխատավարձը 25-30%-ով ցածր է տղամարդկանց աշխատավարձից՝ անկախ կրթության, ոլորտի և զբաղեցրած պաշտոնի։ Այս ցուցանիշը հատկապես բարձր է 25-34 տարիքային խմբում, երբ կանայք հաճախակի խնամում են երեխային։ Տարբերությունը նույնպես մեծ է այն ոլորտներում, որտեղ կանանց բաժինը գերակշռում է, օրինակ՝ կրթության ոլորտում կանանց ժամային աշխատավարձը մոտ 2 անգամ ցածր է շինարարության ոլորտի միջին աշխատավարձից, որտեղ գերակշռում են տղամարդիկ։
Սոցիալական նորմերը և գենդերային կարծրատիպերը
Սոցիալական նորմերը դեռևս խոչընդոտում են կանանց տնտեսական մասնակցությանը։ Հարցումների համաձայն, կանանց 69%-ը և տղամարդկանց 86%-ը համաձայնում են այն կարծիքի հետ, որ ավելի լավ է տղամարդիկ գումար վաստակեն, իսկ կանայք զբաղվեն տնային գործերով։ Նորածինների սեռային հարաբերակցությունը նույնպես շեղված է. 2022 թվականին յուրաքանչյուր աղջկա ծնվելու համար ծնվել է 1.12 տղա, ինչը գերազանցում է բնական 1.04-1.06 հարաբերակցությունը։
Կանանց ոչ բավարար ներկայացվածությունը ձեռնարկատիրության մեջ
Հայաստանում կանայք դեռևս քիչ են ներգրավված ձեռնարկատիրական գործունեության մեջ։ 2022 թվականին աշխատուժում կանանց ձեռնարկատիրության բաժինը կազմել է ընդամենը 27.1%, մինչդեռ տղամարդկանց՝ 37.8%: Ավելին, կանանց ձեռնարկած բիզնեսների մեծ մասը փոքր է և սահմանափակ ռեսուրսներով։ Ֆինանսական հասանելիությունը նույնպես խնդիր է, քանի որ 2021 թվականին միայն կանանց 51%-ն էր հաշվառված բանկային հաշիվներ, մինչդեռ տղամարդկանց այդ ցուցանիշը կազմում էր 59%։
Առողջապահության ոլորտի մարտահրավերներ
Մայրական մահացությունը Հայաստանում բարձր է՝ համեմատած տարածաշրջանի երկրների հետ։ 2022 թվականին այն կազմել է 24 մահ 100,000 կենդանի ծնունդների համար՝ զգալիորեն գերազանցելով Արևելյան Եվրոպայի և Կենտրոնական Ասիայի միջին 19 ցուցանիշը։ Մայրական մահացության հիմնական պատճառներից մեկը բարձրացվող 38%-անոց կեսարյան խնայումներն են։ COVID-19 համավարակը և ռազմական կոնֆլիկտները նույնպես բարձրացրել են առողջապահական խնդիրների քանակը, այդ թվում՝ հոգեկան առողջության հետ կապված։
Պետական միջոցառումները և դրանց արդյունքները
Կառավարությունը ձեռնարկում է տարբեր միջոցառումներ գենդերային հավասարության խթանման ուղղությամբ։ Օրինակ, նորածին տղաների գերակշռությունը կրճատելու համար իրականացվում են հանրային իրազեկման ծրագրեր, ինչպես նաև փոփոխություններ են կատարվել օրենքների մեջ՝ սեռի ընտրության սահմանափակման նպատակով։ Ավելին, բարձրագույն կրթության համակարգում հատուկ ուշադրություն է դարձվում գենդերային հավասարության պահպանմանը։
***
Հայաստանը կարող է շահել գենդերային հավասարության և կանանց տնտեսական ներուժի լիարժեք օգտագործումից։ Որպեսզի դա հնարավոր լինի, անհրաժեշտ է շարունակել աջակցել գենդերային հավասարությանը կրթության և աշխատանքային շուկայում, բարելավել աշխատավարձային խզվածքը և խրախուսել կանանց մասնակցությունը ձեռնարկատիրության մեջ։ Միայն այսպես կարելի է ապահովել կայուն տնտեսական աճ և հանրային բարեկեցության բարձրացում։
