Լոս Անջելեսում վերջին շաբաթներին շարունակվող բախումները, որ սկիզբ են առել սոցիալական և քաղաքական լարվածություններից, միայն տեղական խնդրով չեն սահմանափակվում։
Քաղաքացիական անկարգությունները կարող են խորքային տնտեսական և սոցիալական հետևանքներ թողնել ոչ միայն ԱՄՆ-ում, այլև հազարավոր կիլոմետրեր այն կողմ՝ Հայաստանում, որի տնտեսությունը և հասարակությունը սերտորեն կապված են սփյուռքի ամենամեծ կենտրոններից մեկի՝ Լոս Անջելեսի հետ։
Համայնքային տնտեսության վտանգված հիմքերը
Լոս Անջելեսի հայ համայնքը երկար տարիներ եղել է Հայաստանի տնտեսական արյունատար անոթներից մեկը։ ԱՄՆ-ից Հայաստան ուղարկվող տրանսֆերտները վերջին երկու տասնամյակների ընթացքում կազմել են Հայաստանի ՀՆԱ-ի միջինը 10%-12%։ Ըստ Հայաստանի Կենտրոնական Բանկի վերջին պաշտոնական տվյալների՝ 2023 թվականին Հայաստան փոխանցված ընդհանուր գումարը կազմել է մոտ 3 մլրդ դոլար, որից մոտ 32%-ը գալիս է ԱՄՆ-ից՝ կազմելով մոտ 935 մլն դոլար։
Այս գումարները հաճախ ուղղվում են ոչ միայն ընտանիքների սպառմանը, այլև փոքր և միջին բիզնեսների ֆինանսավորմանը, գյուղատնտեսական նախագծերին և անշարժ գույքի շուկային։ Ակնհայտ է, որ եթե Լոս Անջելեսում տնտեսական ակտիվությունը նվազի՝ տեղական բախումների կամ անկայունության ֆոնին, ապա այդ հոսքերը կկրճատվեն, վտանգելով Հայաստանում սպառողական պահանջարկը, տնտեսական աճի տեմպերը և արտարժույթի շուկայի կայունությունը։
Տրանսֆերտների նվազումը կթուլացնի սպառողական պահանջարկը, ինչի հետևանքով փոքր բիզնեսները կկանգնեն ծանր ճնշումների առաջ։ Սա հատկապես վտանգավոր է գյուղական շրջանների համար, որտեղ բնակչության եկամուտների հիմնական աղբյուրը հաճախ լինում են սփյուռքից ստացված փոխանցումները։
Ներդրումային կաթվածի ռիսկը
Սփյուռքահայ ներդրումները, թեև ավելի ցածր ծավալներով քան տրանսֆերտները, ռազմավարական նշանակություն ունեն։ Նրանք ուղղվում են ՏՏ ոլորտ, գինեգործություն, զբոսաշրջություն և անշարժ գույքի զարգացում։ Ըստ Enterprise Armenia-ի տարեկան զեկույցի, սփյուռքահայերի ներդրումների ընդհանուր ծավալը 2023 թվականին կազմել է մոտ 250 մլն դոլար, որից մոտ 45% ուղղվել է ՏՏ ոլորտ։
Եթե Լոս Անջելեսում տիրող անկայունությունը երկարատև բնույթ կրի, այս ներդրումները կրճատվելու ռիսկի տակ են։ Ներդրողները նախընտրելի կգտնեն իրենց կապիտալը տեղափոխել ավելի կանխատեսելի շուկաներ կամ ուղղակի պահել կանխիկ։
Նմանատիպ իրավիճակ տեղի ունեցավ 2008-ի համաշխարհային ֆինանսական ճգնաժամի ժամանակ, երբ արտաքին ներդրումները կրճատվեցին մոտ 36%-ով, ըստ Հայաստանի Ազգային վիճակագրական կոմիտեի հաշվետվության։
Արտագաղթի և վերակառուցման սպառնալիք
Սոցիալական ճնշումները կարող են նոր արտագաղթի ալիք առաջացնել ամերիկահայերի շրջանում։ Սակայն այս անգամ շարժը կարող է չլինել ուղղված Հայաստան։ 2022 թվականի Armenian Diaspora Survey-ի համաձայն՝ սփյուռքահայ երիտասարդների միայն 28%-ն է դիտարկում Հայաստանը որպես մշտական բնակության վայր, ինչը ցածր ցուցանիշ է՝ հաշվի առնելով համայնքի տնտեսական ներուժը։
Այս համատեքստում, եթե Հայաստանի պետությունը և մասնավոր հատվածը չկարողանան ձևավորել գործուն քաղաքականություններ և ստեղծել իրական տնտեսական հնարավորություններ հայրենադարձների համար, ապա Հայաստանը դուրս կմնա նոր մարդկային և ֆինանսական ռեսուրսների ներգրավման մրցավազքից։
Պետական անպատրաստության ճակատագիրը
Հայաստանի տնտեսությունը պարբերաբար ցույց է տվել անպատրաստություն գլոբալ շոկերին։ 2020-ի համավարակի ժամանակ տնտեսական աջակցության ծրագրերը գործարկվեցին ուշացումով և սահմանափակ ծավալներով՝ ՀՆԱ-ի մոտ 2%-ի մակարդակով, մինչդեռ հարևան Վրաստանում այդ թիվը կազմել էր 4%։ Այս մասին նշվում է IMF-ի Հայաստանի վերաբերյալ զեկույցում և Համաշխարհային բանկի Հայաստանի տնտեսական ակնարկում։
Այսօր էլ պետական մակարդակով չկա հստակ գործողությունների ծրագիր՝ սփյուռքահայ ներդրողների ներգրավման, արտագաղթի ալիքի վերահսկման կամ տրանսֆերտների անկման հետևանքների մեղմման համար։
Տնտեսական անվտանգության քաղաքականություններն առավելապես ձևական են և չունեն գործնական մեխանիզմներ։ Սա կարող է խորացնել տնտեսական ճգնաժամը, մեծացնել գործազրկությունը և նպաստել արժութային շուկայի անկայունությանը։
Հնարավորության պատուհանը՝ շատ նեղ
Այնուամենայնիվ, յուրաքանչյուր ճգնաժամ բերում է նաև հնարավորություններ։ Եթե Հայաստանը կարողանա արագ և նպատակային գործել, ձևավորել հստակ ծրագրեր սփյուռքի կապիտալի և մարդկային ռեսուրսների ներգրավման համար, կարող է կարճաժամկետ դժվարությունները վերածել երկարաժամկետ ռազմավարական առավելության։
Այսօր Հայաստանը ունի մրցակցային առավելություններ՝ ցածր հարկաբեռ, զարգացող ՏՏ միջավայր, կրթված երիտասարդություն և տարածաշրջանային կապիտալի համար բաց շուկա։ Սակայն այս հնարավորությունները կմնան թղթի վրա, եթե չլինի համակարգված և նպատակաուղղված քաղաքականություն։
*հոդվածը պատրաստելիս օգտագործվել է նաեւ ԱԲ
