Ում համար է դպրոցը. ծախսեր և արդյունքներ Մաշտոցից մինչև արհեստական բանականություն

«Մենք պետք է շատ սկզբունքային որոշում կայացնենք՝ ո՞ւմ համար է դպրոցը: Ես, երբեմն, տպավորություն եմ ստանում, որ դպրոցը հաշվապահների, տնտեսվարների, մաքրուհիների, ընդհուպ ուսուցիչների համար աշխատատեղ է, մենք այս հարցերին պետք է պատասխանենք՝ ոչ». վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը, կառավարության նիստում այսօր անդրադառնալով կրթության ոլորտում իրականացվող փոփոխություններին, հատուկ նշել է. «Դպրոցը երեխայի համար է»։

Հայաստանի կրթական բյուջեն

2024 թվականին Հայաստանի կրթության, գիտության, մշակույթի և սպորտի նախարարության բյուջեն կազմում է 345 միլիարդ 417 միլիոն դրամ, ինչը նախորդ տարվա համեմատ ավելացել է 38%-ով: Կրթության ոլորտի ծախսերը կկազմեն 285 միլիարդ դրամ (աճ 47%-ով), իսկ գիտության ոլորտի ծախսերը՝ 32 միլիարդ 498 միլիոն դրամ (աճ 8%-ով): Սա կազմում է Հայաստանի պետական բյուջեի մոտ 12%-ը: 

Ընդհանուր առմամբ, Հայաստանի ՀՆԱ-ի մոտ 3.2%-ը ծախսվում է կրթության վրա։ Սակայն, պետք է հարցնել՝ արդյո՞ք այս ծախսերը բավական են ապահովելու որակյալ կրթություն և գիտական առաջընթաց։

Խորհրդային Հայաստանը

Խորհրդային Միության ժամանակաշրջանում Հայաստանում կրթության և գիտության ոլորտները զգալի ֆինանսավորում էին ստանում պետության կողմից։ 1980-ականներին կրթության վրա ծախսվում էր երկրի ՀՆԱ-ի շուրջ 6%-ը: Խորհրդային Հայաստանում գործում էր ավելի քան 1,200 դպրոց, 10 բարձրագույն կրթության հաստատություն և շուրջ 30 տեխնիկական և մասնագիտական ուսումնարան։ Այս հաստատություններում սովորում էին հարյուր հազարավոր ուսանողներ։

Գիտության ոլորտում Խորհրդային Հայաստանը հայտնի էր իր ակադեմիական հաստատություններով, ինչպիսիք էին ԳԱԱ-ն (Գիտությունների ազգային ակադեմիան) և տարբեր գիտահետազոտական ինստիտուտներ։ Սակայն, մեծ ֆինանսական ծախսերի հետ մեկտեղ, կար նաև մեծ կառավարական վերահսկողություն և սահմանափակումներ։ Հաճախ գիտական հետազոտությունները ենթարկվում էին քաղաքական ճնշումների, իսկ կրթական համակարգը կենտրոնացած էր պետական գաղափարախոսության վրա։

 Անկախության ժամանակաշրջան

1991 թվականի Հայաստանի անկախացումից հետո, կրթության և գիտության ոլորտները բախվեցին բազմաթիվ դժվարությունների։ Խորհրդային Միության փլուզումը հանգեցրեց տնտեսական ճգնաժամի, որը խորը ազդեցություն ունեցավ կրթական և գիտական հաստատությունների վրա։ 1990-ականների սկզբին կրթության վրա ծախսերը կազմեցին ՀՆԱ-ի մոտ 2%-ը։ Այս շրջանում պետական բյուջեի սահմանափակված միջոցները դժվարացնում էին կրթական և գիտական համակարգերի զարգացումը։ Շատ ուսուցիչներ և գիտնականներ ստիպված էին աշխատել ցածր վարձատրությամբ, ինչը հանգեցնում էր կրթության որակի անկմանը։

2000-ականների սկզբին, իրավիճակը սկսեց աստիճանաբար բարելավվել։ Կրթության և գիտության ոլորտներում ներդրումները սկսեցին աճել, և կրթության վրա ծախսերը հասան ՀՆԱ-ի 3%-ին։ Այս տարիներին կրթական համակարգը վերակազմակերպվում էր՝ նպատակ ունենալով բարելավել կրթության որակը և ապահովել համապատասխան նյութական և տեխնիկական միջոցներ։ Այնուամենայնիվ, շատ ոլորտներում դեռևս առկա են հին խնդիրները՝ նյութական բազայի անբավարարություն, ուսուցիչների ցածր վարձատրություն և կրթական հաստատությունների կառավարման արդյունավետության պակաս։

 Պատմական համեմատություններ

Անտիկ Հունաստանում Աթենքը մեծ ուշադրություն էր դարձնում կրթությանը։ Աթենացիների համար կարևոր էին ինչպես ֆիզիկական, այնպես էլ մտավոր կրթությունը, ինչի շնորհիվ Աթենքը դարձավ գիտության և արվեստի կենտրոն։ Այս քաղաք-պետության համար կրթությունը զարգանում էր հանրային միջոցներով, և հարուստ քաղաքացիները ներդրումներ էին կատարում ուսումնական հաստատությունների և գրադարանների զարգացման համար։ 

Միջնադարյան Եվրոպայում կրթության զարգացման օրինակ է Օքսֆորդի համալսարանը, որը հիմնադրվեց 12-րդ դարում։ Օքսֆորդը դարձավ գիտության և կրթության կարևոր կենտրոն, որի ազդեցությունը տարածվեց ամբողջ Եվրոպայում։ Օքսֆորդի համալսարանի զարգացումը հնարավոր դարձավ տեղական առաջնորդների, եկեղեցու և հարուստ բարերարների ֆինանսական աջակցությամբ։

Ասիայում, հատկապես Չինաստանում, կրթությունը և գիտությունը զարգանում էին կայսերական դինաստիաների հովանավորությամբ։ Թանգ դինաստիայի (618-907) ժամանակաշրջանում կրթությունը ծաղկում ապրեց, և կայսերական քննությունները կարևոր դեր էին խաղում պետական ծառայության համար թեկնածուների ընտրության մեջ։ Կայսրերը մեծ ֆինանսական միջոցներ էին հատկացնում դպրոցների և գիտական կենտրոնների զարգացման համար։

Հայոց պատմության մեջ կրթությունը միշտ ունեցել է կարևոր դեր։ Մեսրոպ Մաշտոցը 5-րդ դարում ստեղծեց հայոց գրերը, ինչը մեծ ազդեցություն ունեցավ հայ ժողովրդի կրթության և մշակույթի զարգացման վրա։ Գլաձորի համալսարանը, հիմնադրված 13-րդ դարում, և Տաթևի համալսարանը, հիմնադրված 14-րդ դարում, դարձել էին միջնադարյան Հայաստանի կրթության և գիտության կենտրոններ։ Գլաձորի համալսարանը հիմնադրվել էր Վասակ Պարթևի միջոցներով, իսկ Տաթևի համալսարանը՝ Սյունիքի իշխանների աջակցությամբ։

Ժամանակակից աշխարհի կրթական և գիտական համակարգը

Այսօր, զարգացած երկրներում կրթության և գիտության ոլորտները շարունակաբար զարգանում են՝ շնորհիվ մեծ ֆինանսավորումների և նորարարական մոտեցումների։ ԱՄՆ-ն կրթության վրա ծախսում է ՀՆԱ-ի 6%-ը, Ֆինլանդիան՝ 7%, Ճապոնիան՝ 5.5%, Ռուսաստանը՝ 4.7%, Ադրբեջանը՝ 3.1%, Վրաստանը՝ 4%, իսկ Ուկրաինան՝ 5%: Այս ծախսերը մեծապես ազդում են կրթական որակի և գիտական հետազոտությունների մակարդակի վրա։

Ֆինլանդիայում, օրինակ, կրթության համակարգը կենտրոնացած է բարձր որակի վրա՝ առանց մեծ դասարանների և պետական գնահատականների ճնշման։ Ֆինլանդիայի կառավարությունը մեծ ներդրումներ է կատարում ուսուցիչների վերապատրաստման և ուսումնական հաստատությունների նյութական բազայի զարգացման մեջ։ ԱՄՆ-ում, գիտության և տեխնոլոգիաների ոլորտում ֆինանսավորումը գալիս է ինչպես պետական, այնպես էլ մասնավոր հատվածից։ Խոշոր տեխնոլոգիական ընկերությունները, ինչպիսիք են Google-ը և Microsoft-ը, հսկայական գումարներ են ներդնում հետազոտությունների և կրթության զարգացման համար։

 Կանխատեսումներ

Կրթության և գիտության ոլորտներում ապագայի զարգացումները կախված են ֆինանսավորումների աճից և նորարարական մոտեցումների կիրառությունից։ Արհեստական բանականության (AI) և տեխնոլոգիաների ինտեգրումը կրթական գործընթացում կարող է արմատապես փոխել ուսուցման ձևերը։ Պետական և մասնավոր ներդրումները մեծ դեր ունեն այս փոփոխությունների իրականացման գործում։

Հայկական ակադեմիական քաղաք՝ ապագայի կենտրոն

Կրթության, գիտության, մշակույթի և սպորտի նախարարությանը կից հասարակական խորհուրդը ներկայացրել է «Ակադեմիական քաղաք» ծրագիրը։ Ծրագրի գլխավոր հատակագիծը մշակող գերմանական gmp International GmbH ընկերությունը զբաղվում է քաղաքի լանդշաֆտի դիզայնի և քաղաքաշինական զարգացման պլանի մշակումով։ Ակադեմիական քաղաքի կառուցումը կարժենա շուրջ 1.2 տրիլիոն դրամ։ Նախարար Ժաննա Անդրեասյանը նշել է, որ ծրագիրը կիրականացվի փուլային, որպեսզի ապահովվի արդյունավետ և համակարգված աշխատանք։ 

Ժամանակակից Հայաստանում բուհական եւ գիտական համակարգում ներկա պահին գործում է 60 լիցենզավորված բուհ, որոնցում սովորում է 75 հազար ուսանող, եւ 44 գիտական կազմակերպություն, որոնցում ներգրավված է 3 հազար 584 հետազոտող: Այս ամբողջ պատմությունը ցույց է տալիս, որ կրթությունը ոչ միայն յուրաքանչյուր երկրի զարգացման անկյունաքարն է, այլև այն է, ինչով պետություններն ու ժողովուրդները կարող են իրենց ապագան կառուցել։ Հայաստանի ներկայիս բյուջետային նախաձեռնությունները և պատմական փորձը հիմք են տալիս հույս ունենալու, որ մեր երկիրը կարող է դառնալ համաշխարհային կրթության կենտրոններից մեկը, եթե կարողանա ձևական պոպուլիստական հայտարարությունների և քայլերի փոխարեն արդյունավետորեն օգտագործել իր ռեսուրսները։

Արդյունքում՝ պատկերացրեք, թե ինչպես են Հարվարդի պրոֆեսորները հերթ կանգնում Երևանի սուրճի խանութներում՝ սուրճ վերցնելու իրենց դասախոսություններից առաջ: