Ժողովրդագրական ճգնաժամ․ ինչպես կազդի բնակչության նվազումը երկրի ապագայի վրա Հայաստանը կանգնած է լուրջ ժողովրդագրական մարտահրավերների առջև, որոնք վճռորոշ դեր են խաղալու երկրի ապագայի համար։ Ըստ կանխատեսումների՝ 2100 թվականին Հայաստանի բնակչությունը կարող է նվազել մինչև ընդամենը 2 միլիոն մարդ։ Այս անկումը սպառնում է երկրի տնտեսական և սոցիալական հիմքերին։ Ուսումնասիրենք տվյալները և հասկանանք, թե ինչն է պայմանավորում այս միտումը և ինչ հետևանքներ այն կարող է ունենալ Հայաստանի համար։ Երկարաժամկետ հեռանկարում երկրի տնտեսական աճի ներուժը պայմանավորված է երկու հիմնարար գործոններով՝ ապագա բնակչության թվաքանակով և էներգետիկ ենթակառուցվածքների բարելավմամբ։ Մենք արդեն անդրադարձել ենք Հայաստանի էներգետիկ մարտահրավերներին և հնարավորություններին մեր վերջին վերլուծության մեջ էլեկտրիկ Հայաստան․ Ցանցի խոցելիությունից մինչև արևային հեռանկարներ։ Այսօր կքննարկենք ժողովրդագրական մարտահրավերները, որոնք կարող են արմատապես վերաձևավորել Հայաստանի ապագան։ Գծապատկեր 1 Առաջին գծապատկերը ցույց է տալիս Հայաստանի բնակչության պատմական միտումները և ապագա կանխատեսումները։ Մինչ Ադրբեջանում նկատվում է բնակչության աճ, Հայաստանի ցուցանիշները նվազման միտում ունեն։ Այս անկումը պարզապես թվեր չեն․ սա արտացոլում է հայ հասարակության հիմնարար փոփոխություն, որն ազդելու է ամեն ինչի վրա՝ սկսած տնտեսական աճից մինչև ազգային անվտանգություն։ Կանխատեսված միտումը հիմնված է մինչև 2019թ. գրանցված տվյալների հիման վրա: Կանխատեսման մեջ հաշվի առնված չեն 2020 թվականի 44-օրյա Արցախյան պատերազմի, 2023 թվականի Արցախի կորուստի և որպես հետևանք արցախահայության արտագաղթի, ինչպես նաև ռուս-ուկրաինական հակամարտության հետևանքով Ռուսաստանի Դաշնությունից մոտ 100-140 հազար ռելոկանտների Հայաստան տեղափոխվելու, և վերջին երկու տարիների ընթացքում համեմատաբար մեծ քանակությամբ Հնդկաստանի քաղաքացիների՝ Հայաստան ներգաղթի հանգամանքները:  Նշենք, որ ՌԴ 100-140 հազար քաղաքացիների ներգաղթը կազմում է Հայաստանի բնակչության 3-4 տոկոսը: ՌԴ ռելոկանտների զգալի մասը հայ է: Ըստ նախկին էկոնոմիկայի նախարարի, ռելոկանտների մոտ մեկ երրորդ մասը արդեն 6 ամիս առաջ լքել էր Հայաստանը: Այս զգալի փոփոխությունները դեռևս հաշվի չեն առնված այս կանխատեսման մեջ: Այս ամենը որոշ չափով կարող է մեղմել ժողովրդագրական խնդիրը:

Պտղաբերության գործակիցը՝ խնդրի էությունը

Բնակչության նվազման հիմքում ընկած է պտղաբերության գործակիցը՝ մեկ կնոջ ծնած երեխաների միջին թիվը։ Բնակչության կայուն մակարդակը պահպանելու համար այս թիվը պետք է լինի մոտավորապես 2.1 երեխա յուրաքանչյուր կնոջ հաշվով (այսպես կոչված՝ փոխարինման մակարդակ)։ Ինչո՞ւ հենց 2.1, և ոչ թե պարզապես 2։ Լրացուցիչ 0.1-ը հաշվի է առնում իրական կյանքի մի շարք գործոններ․ որոշ երեխաներ չեն հասնում չափահասության, ոմանք չեն ունենում սեփական երեխաներ, իսկ մյուսները արտագաղթում են։ Այս փոքր, բայց էական տարբերությունը վճռորոշ է բնակչության կայունությունը պահպանելու համար։ Սակայն Հայաստանում ներկայիս պտղաբերության գործակիցը ընդամենը 1.6 է, ինչը զգալիորեն ցածր է բնակչության պահպանման համար անհրաժեշտ մակարդակից։ Գծապատկեր 2 Այս գծապատկերը ցույց է տալիս, թե ինչպես են փոխվել պտղաբերության ցուցանիշները Հայաստանում և հարևան երկրներում ժամանակի ընթացքում։ Միտումը ակնհայտ է․ Հայաստանը, ինչպես նաև իր հարևանների մեծ մասը, արձանագրել են ծնելիության կայուն անկում։ Սակայն կան կարևոր տարածաշրջանային տարբերություններ․
  • Ադրբեջանը պահպանել է պտղաբերության ավելի բարձր մակարդակ 1990-ականներին և 2000-ականներին,
  • Վրաստանը ցուցաբերում է Հայաստանին նման միտումներ, սակայն որոշակի ժամանակային տարբերությամբ,
  • Վրաստանը այս պահին վերականգնել է պտղաբերության 2.1 մակարդակը,
  • Թուրքիայի պտղաբերության մակարդակի անկումը ավելի աստիճանական է եղել։
  • Ռուսաստանը նշված երկրների մեջ այս պահին ունի պտղաբերության ամենացածր մակարդակը
Հարկ է նշել, որ ԽՍՀՄ փլուզումից հետո Ադրբեջանում, ի տարբերություն Հայաստանի և Վրաստանի, հակառակ միտումն է գրանցվել, բնակչությունն աճել է 7.3 տոկոսով: Սա բացատրվում է նրանով, որ Ադրբեջանում բնակչության կենսամակարդակը ավելի ցածր է եղել, քան հարևան անդրկովկասյան երկրներում, ուստի պատերազմի և տնտեսական փոփոխությունների ֆոնին կենսամակարդակի մեծ տատանում չի արձանագրվել: Ընդգծենք, որ 1990թ. Ադրբեջանի բնակչությունը կազմել է 7.2 միլիոն, իսկ 2020թ.՝ արդեն 10.2 միլիոն: Ժողովրդի անկման հաշվարկ Գծապատկեր 3 Երրորդ գծապատկերը բացահայտում է բնակչության նվազման մաթեմատիկական իրականությունը սերունդների կտրվածքով։ Հայաստանի ներկայիս 1.6 պտղաբերության գործակցով․
  • Առաջին սերունդ (25-30 տարի)․ 23.8% նվազում
  • Երկրորդ սերունդ (50-60 տարի)․ 41.9% նվազում
  • Երրորդ սերունդ (75-90 տարի)․ Էլ ավելի խորը անկում
Պատկերացնելու համար․ Եթե սկսենք 1000 մարդուց, ներկայիս պտղաբերության դեպքում․
  • 2050թ․՝ կնվազի մինչև 762 մարդ
  • 2080թ․՝ հետագա նվազում մինչև 581 մարդ
  • 2100թ․՝ շարունակական անկում
Այս բարդ ազդեցությունը բացատրում է, թե ինչու են պտղաբերության գործակցի փոքր փոփոխություններն անգամ այդքան դրամատիկ երկարաժամկետ ազդեցություն ունենում բնակչության թվաքանակի վրա։ Կարևոր է նաև նշել, որ հաշվարկը ցույց է տալիս որ 1 կնոջից միջինը 2.6 երեխայի կայուն ծնունդը կարող է կրկնապատկել հասարակությունը 100 տարվա ընթացքում։

Հայաստանում սելեկտիվ աբորտների հիմնախնդիրը

Նշենք, որ 2000 թվականին Հայաստանում 100 նորածին աղջկան բաժին էր ընկնում 117 նորածին տղա, ինչը մեծ շեղում է և առաջացնում է սեռերի դիսբալանս: Այդ տարի այս բացասական հարաբերությունը համեմատած աշխարհի այլ պետությունների ամենամեծն էր Հայաստանում: Այս հանգամանքը հիմնականում բացատրվում է սելեկտիվ աբորտներով, երբ ծնողները կամ ծնողը որոշում են դադարեցնել իգական սեռի պտղի զարգացումը: Գծապատկերում ներկայացված են նորածին երեխաների սեռերի հարաբերության ամենախոշոր շեղում ունեցող 4 պետությունները (Չինաստան, Ադրբեջան, Հայաստան, Վիետնամ), ինչպես նաև Վրաստանի և աշխարհի մակարդակները: Գծապատկեր 4
Նշենք, որ բնական ծնունդների մակարդակով 100 նորածին աղջկան բաժին է ընկնում 105-ից 106 տղա: Այսինքն՝ առանց սելեկտիվ միջամտության արդեն իսկ առկա է որոշակի անհավասարություն ծննդի պահին: Դրա պատճառն այն է, որ համեմատած աղջիկների տղաները ավելի հավանական է, որ ծնվեն ներառական կամ այլ հիվանդություններով, և հասունացման ընթացքում ավելի հավանական է, որ մահանան: Բնականոն սեռերի հավասարությունը գալիս է սեռական հասունացումից հետո, երբ տղաների և աղջիկների քանակությունը հավասարվում է: Նշենք, որ մինչև 1990 թվականը Հայաստանը գտնվում էր բնականոն՝ 100 աղջկան 106 տղա մակարդակի վրա: Արցախի առաջին պատերազմից հետո և՛ Հայաստանում, և՛ Ադրբեջանում այս բնականոն հարաբերությունը կտրուկ խախտվեց՝ ի օգուտ տղաների ծննդի, ինչը կարող է բացատրվել նրանով, որ պատերազմի ընթացքում նշանակալի քանակով տղամարդիկ են զոհվել, որի արդյունքում կանայք մոտ 10 տոկոսով տղամարդկանցից ավել էին: 2021 թվականին 100 նորածին աղջկան արդեն բաժին էր ընկնում 109.5 տղա, այսինքն իրավիճակը բարելավվում է: Ակնկալվում է, որ 2028 թվականին Հայաստանը կվերադառնա բնականոն՝ 100 նորածին աղջկան 106 տղա մակարդակին:

Ազգային անվտանգությունից մինչև մշակույթ

Բնակչության նվազումն ազդում է Հայաստանի՝ ուժեղ պաշտպանական ուժեր պահպանելու կարողության վրա: Տարածաշրջանում, որտեղ անվտանգության մարտահրավերները մշտապես ներկա են, այս ժողովրդագրական փոփոխությունը կարող է լուրջ հետևանքներ ունենալ ազգային անվտանգության համար: Մեր մշակութային ժառանգությունն էլ է բախվում մարտահրավերների: Երիտասարդների թվի նվազմամբ ավելի դժվար է դառնում պահպանել ավանդական սովորույթների, լեզվի և արվեստի կենսունակությունը: Մեծ է հավանականությունը, որ ներկայիս պահանջարկը և տնտեսական աճը պահպանելու համար աշխատուժն ու բնակչությունը կփոխարինվեն ներգաղթյալներով՝ Ասիայից և Աֆրիկայից, որտեղ պտղաբերության գործակիցը 4-ից բարձր է:

Ի՞նչ կարելի է անել

Որոշ երկրներ գտել են այս մարտահրավերները հաղթահարելու ուղիներ: Ֆինանսական խթանները երեխաներ ունեցող ընտանիքների համար, մանկապարտեզների աջակցությունը և բնակարանային օժանդակությունը երիտասարդ ընտանիքներին կարող են օգնել բարձրացնել ծնելիության մակարդակը: Միգրացիոն քաղաքականությունը նույնպես կարող է իր դերն ունենալ: Որակյալ մասնագետների ներգրավման, սփյուռքի հետ կապերի ամրապնդման և ինտեգրման աջակցության ծրագրերը կարող են օգնել մեղմել բնակչության նվազումը: Տնտեսական բարեփոխումներն էլ են նույնքան կարևոր: Արտադրողականության բարձրացմամբ և նորարարության խթանմամբ Հայաստանը կարող է մասամբ փոխհատուցել աշխատուժի կրճատումը: Տարածաշրջանային զարգացման նախաձեռնությունները կարող են օգնել բնակչության ավելի հավասարաչափ բաշխմանը երկրում:

Հորդոր կանանց և ընտանիքներին

Թեև կարևոր է հարգել անձնական ընտրությունը, տվյալները հստակ ցույց են տալիս, որ Հայաստանի ապագան կախված է ներկայիս ժողովրդագրական միտումը շրջելուց: Երեխա ունենալը միայն անձնական ընտրություն չէ - դա ներդրում է մեր ազգի ապագայում: Կանանց աջակցելը կարիերայի և ընտանեկան կյանքի հավասարակշռության հարցում վճռորոշ է: Սա նշանակում է ավելի լավ մայրության նպաստներ, աշխատանքի ճկուն պայմաններ և մատչելի մանկապարտեզներ: Այն երկրները, որոնք հաջողությամբ հաղթահարել են ժողովրդագրական մարտահրավերները, հայտնաբերել են, որ կանանց ընտրության ազատության աջակցությունը՝ թե՛ կարիերայում, թե՛ ընտանեկան կյանքում, հանգեցնում է ավելի լավ արդյունքների: Երեխա ունենալու որոշումը խորապես անձնական է, բայց հասարակության ապագայի վրա դրա ավելի լայն ազդեցության ըմբռնումը կարող է օգնել կայացնել այս ընտրությունները: Երբ կանայք իրենց աջակցված են զգում թե՛ մասնագիտական, թե՛ մայրական դերերում, ավելի հավանական է, որ նրանք կընտրեն ավելի շատ երեխաներ ունենալ՝ միաժամանակ պահպանելով իրենց կարիերան:

Հայացք դեպի ապագա

Հայաստանի առջև ծառացած մարտահրավերը միայն թվերի մասին չէ - այն վերաբերում է այն հասարակության տեսակին, որը մենք ցանկանում ենք ստեղծել ապագա սերունդների համար: Այս մարտահրավերները հասկանալով և հիմա գործելով, մենք կարող ենք աշխատել դեպի լուծումներ, որոնք կապահովեն Հայաստանի կենսունակ և կայուն ապագան: tvyal.com