Ժողովրդագրական ճգնաժամ․ ինչպես կազդի բնակչության նվազումը երկրի ապագայի վրա

Հայաստանը կանգնած է լուրջ ժողովրդագրական մարտահրավերների առջև, որոնք վճռորոշ դեր են խաղալու երկրի ապագայի համար։ Ըստ կանխատեսումների՝ 2100 թվականին Հայաստանի բնակչությունը կարող է նվազել մինչև ընդամենը 2 միլիոն մարդ։

Այս անկումը սպառնում է երկրի տնտեսական և սոցիալական հիմքերին։ Ուսումնասիրենք տվյալները և հասկանանք, թե ինչն է պայմանավորում այս միտումը և ինչ հետևանքներ այն կարող է ունենալ Հայաստանի համար։

Երկարաժամկետ հեռանկարում երկրի տնտեսական աճի ներուժը պայմանավորված է երկու հիմնարար գործոններով՝ ապագա բնակչության թվաքանակով և էներգետիկ ենթակառուցվածքների բարելավմամբ։ Մենք արդեն անդրադարձել ենք Հայաստանի էներգետիկ մարտահրավերներին և հնարավորություններին մեր վերջին վերլուծության մեջ էլեկտրիկ Հայաստան․ Ցանցի խոցելիությունից մինչև արևային հեռանկարներ։ Այսօր կքննարկենք ժողովրդագրական մարտահրավերները, որոնք կարող են արմատապես վերաձևավորել Հայաստանի ապագան։

Գծապատկեր 1

Առաջին գծապատկերը ցույց է տալիս Հայաստանի բնակչության պատմական միտումները և ապագա կանխատեսումները։ Մինչ Ադրբեջանում նկատվում է բնակչության աճ, Հայաստանի ցուցանիշները նվազման միտում ունեն։ Այս անկումը պարզապես թվեր չեն․ սա արտացոլում է հայ հասարակության հիմնարար փոփոխություն, որն ազդելու է ամեն ինչի վրա՝ սկսած տնտեսական աճից մինչև ազգային անվտանգություն։

Կանխատեսված միտումը հիմնված է մինչև 2019թ. գրանցված տվյալների հիման վրա: Կանխատեսման մեջ հաշվի առնված չեն 2020 թվականի 44-օրյա Արցախյան պատերազմի, 2023 թվականի Արցախի կորուստի և որպես հետևանք արցախահայության արտագաղթի, ինչպես նաև ռուս-ուկրաինական հակամարտության հետևանքով Ռուսաստանի Դաշնությունից մոտ 100-140 հազար ռելոկանտների Հայաստան տեղափոխվելու, և վերջին երկու տարիների ընթացքում համեմատաբար մեծ քանակությամբ Հնդկաստանի քաղաքացիների՝ Հայաստան ներգաղթի հանգամանքները: 

Նշենք, որ ՌԴ 100-140 հազար քաղաքացիների ներգաղթը կազմում է Հայաստանի բնակչության 3-4 տոկոսը: ՌԴ ռելոկանտների զգալի մասը հայ է: Ըստ նախկին էկոնոմիկայի նախարարի, ռելոկանտների մոտ մեկ երրորդ մասը արդեն 6 ամիս առաջ լքել էր Հայաստանը: Այս զգալի փոփոխությունները դեռևս հաշվի չեն առնված այս կանխատեսման մեջ: Այս ամենը որոշ չափով կարող է մեղմել ժողովրդագրական խնդիրը:

Պտղաբերության գործակիցը՝ խնդրի էությունը

Բնակչության նվազման հիմքում ընկած է պտղաբերության գործակիցը՝ մեկ կնոջ ծնած երեխաների միջին թիվը։ Բնակչության կայուն մակարդակը պահպանելու համար այս թիվը պետք է լինի մոտավորապես 2.1 երեխա յուրաքանչյուր կնոջ հաշվով (այսպես կոչված՝ փոխարինման մակարդակ)։ Ինչո՞ւ հենց 2.1, և ոչ թե պարզապես 2։ Լրացուցիչ 0.1-ը հաշվի է առնում իրական կյանքի մի շարք գործոններ․ որոշ երեխաներ չեն հասնում չափահասության, ոմանք չեն ունենում սեփական երեխաներ, իսկ մյուսները արտագաղթում են։ Այս փոքր, բայց էական տարբերությունը վճռորոշ է բնակչության կայունությունը պահպանելու համար։

Սակայն Հայաստանում ներկայիս պտղաբերության գործակիցը ընդամենը 1.6 է, ինչը զգալիորեն ցածր է բնակչության պահպանման համար անհրաժեշտ մակարդակից։

Գծապատկեր 2

Այս գծապատկերը ցույց է տալիս, թե ինչպես են փոխվել պտղաբերության ցուցանիշները Հայաստանում և հարևան երկրներում ժամանակի ընթացքում։ Միտումը ակնհայտ է․ Հայաստանը, ինչպես նաև իր հարևանների մեծ մասը, արձանագրել են ծնելիության կայուն անկում։ Սակայն կան կարևոր տարածաշրջանային տարբերություններ․

• Ադրբեջանը պահպանել է պտղաբերության ավելի բարձր մակարդակ 1990-ականներին և 2000-ականներին,
• Վրաստանը ցուցաբերում է Հայաստանին նման միտումներ, սակայն որոշակի ժամանակային տարբերությամբ,
• Վրաստանը այս պահին վերականգնել է պտղաբերության 2.1 մակարդակը,
• Թուրքիայի պտղաբերության մակարդակի անկումը ավելի աստիճանական է եղել։
• Ռուսաստանը նշված երկրների մեջ այս պահին ունի պտղաբերության ամենացածր մակարդակը

Հարկ է նշել, որ ԽՍՀՄ փլուզումից հետո Ադրբեջանում, ի տարբերություն Հայաստանի և Վրաստանի, հակառակ միտումն է գրանցվել, բնակչությունն աճել է 7.3 տոկոսով: Սա բացատրվում է նրանով, որ Ադրբեջանում բնակչության կենսամակարդակը ավելի ցածր է եղել, քան հարևան անդրկովկասյան երկրներում, ուստի պատերազմի և տնտեսական փոփոխությունների ֆոնին կենսամակարդակի մեծ տատանում չի արձանագրվել: Ընդգծենք, որ 1990թ. Ադրբեջանի բնակչությունը կազմել է 7.2 միլիոն, իսկ 2020թ.՝ արդեն 10.2 միլիոն:

Ժողովրդի անկման հաշվարկ

Գծապատկեր 3

Երրորդ գծապատկերը բացահայտում է բնակչության նվազման մաթեմատիկական իրականությունը սերունդների կտրվածքով։ Հայաստանի ներկայիս 1.6 պտղաբերության գործակցով․

• Առաջին սերունդ (25-30 տարի)․ 23.8% նվազում
• Երկրորդ սերունդ (50-60 տարի)․ 41.9% նվազում
• Երրորդ սերունդ (75-90 տարի)․ Էլ ավելի խորը անկում

Պատկերացնելու համար․ Եթե սկսենք 1000 մարդուց, ներկայիս պտղաբերության դեպքում․

• 2050թ․՝ կնվազի մինչև 762 մարդ
• 2080թ․՝ հետագա նվազում մինչև 581 մարդ
• 2100թ․՝ շարունակական անկում

Այս բարդ ազդեցությունը բացատրում է, թե ինչու են պտղաբերության գործակցի փոքր փոփոխություններն անգամ այդքան դրամատիկ երկարաժամկետ ազդեցություն ունենում բնակչության թվաքանակի վրա։ Կարևոր է նաև նշել, որ հաշվարկը ցույց է տալիս որ 1 կնոջից միջինը 2.6 երեխայի կայուն ծնունդը կարող է կրկնապատկել հասարակությունը 100 տարվա ընթացքում։

Հայաստանում սելեկտիվ աբորտների հիմնախնդիրը

Նշենք, որ 2000 թվականին Հայաստանում 100 նորածին աղջկան բաժին էր ընկնում 117 նորածին տղա, ինչը մեծ շեղում է և առաջացնում է սեռերի դիսբալանս: Այդ տարի այս բացասական հարաբերությունը համեմատած աշխարհի այլ պետությունների ամենամեծն էր Հայաստանում: Այս հանգամանքը հիմնականում բացատրվում է սելեկտիվ աբորտներով, երբ ծնողները կամ ծնողը որոշում են դադարեցնել իգական սեռի պտղի զարգացումը:

Գծապատկերում ներկայացված են նորածին երեխաների սեռերի հարաբերության ամենախոշոր շեղում ունեցող 4 պետությունները (Չինաստան, Ադրբեջան, Հայաստան, Վիետնամ), ինչպես նաև Վրաստանի և աշխարհի մակարդակները:

Գծապատկեր 4