Գույքի ազգայնացումը՝ որպես իշխանության դեմ խոսքի հետևանք
Հայաստանի էլեկտրական ցանցերի (ՀԷՑ) պետականացման շուրջ վերջին զարգացումները նոր լույս են սփռում բիզնեսի և իշխանության հարաբերությունների վրա։ Երբ բիզնեսմենի կամ ընկերության գույքը ազգայնացվում է ոչ թե հանրային կամ տնտեսական նպատակահարմարությամբ, այլ՝ իշխանության դեմ խոսքի կամ քաղաքական լոյալության պակասի համար, հարցը դառնում է ոչ միայն տնտեսական, այլև իրավական, քաղաքական և բարոյական լուրջ խնդիր։
Ի՞նչ է նշանակում գույքի ազգայնացումը քաղաքական շարժառիթներով
- Իշխանության վերահսկողության ամրապնդում
Քաղաքական շարժառիթներով ազգայնացումը դառնում է իշխանության վերահսկողության և ազդեցության ամրապնդման գործիք, երբ բիզնեսմենը կամ ընկերությունը կորցնում է սեփականությունը՝ իշխանության դեմ խոսքի կամ քննադատության համար։ - Վախի մթնոլորտի ձևավորում
Նման քայլերը ձևավորում են վախի մթնոլորտ բիզնես համայնքում, երբ ցանկացած քննադատություն կարող է հանգեցնել սեփականության կորստի, սահմանափակելով բիզնեսի ազատությունը և նորարարությունը։
Պետության մոտեցումը. երբ և ինչու է ազգայնացվում գույքը
1. Ինքնիշխանության և ազգային շահի պաշտպանություն
Պետությունը կարող է ազգայնացնել ռազմավարական ոլորտները՝ հղում անելով ազգային շահին, հանրային անվտանգությանը կամ կենսական ենթակառուցվածքների պահպանմանը։ Այս մոտեցումը հիմնավորված է միջազգային իրավունքի և ազգային օրենսդրության նորմերով, որոնք թույլ են տալիս ազգայնացում բացառիկ դեպքերում՝ համարժեք փոխհատուցմամբ։
2. Ազգայնացման իրավական և տնտեսական հիմնավորումներ
Պետությունը կարող է միջամտել, եթե բիզնեսը վնասում է հանրային շահը, խախտում է օրենքը կամ սպառնում է ազգային անվտանգությանը։ Այս դեպքում պետությունը պարտավոր է ապահովել օրինական ընթացակարգ, հիմնավորել ազգայնացման անհրաժեշտությունը և տրամադրել փոխհատուցում։
3. Քաղաքական շարժառիթների վտանգը
Եթե ազգայնացումը դառնում է իշխանության դեմ խոսքի կամ քաղաքական լոյալության պակասի հետևանք, պետության մոտեցումը կորցնում է իր իրավական և բարոյական լեգիտիմությունը, խաթարում է սեփականության իրավունքը և ներդրումային միջավայրը։
Դրական կողմեր (տեսական)
- Հանրային ռեսուրսների պաշտպանություն
Եթե բիզնեսը վնասում է հանրային շահը կամ խախտում է օրենքը, ազգայնացումը կարող է դիտարկվել որպես հանրային ռեսուրսների և ազգային անվտանգության պաշտպանություն։ - Սոցիալական արդարության վերականգնում
Ազգայնացումը կարող է ընկալվել որպես արդարության վերականգնում, եթե այն ուղղված է կոռուպցիայի, չարաշահումների կամ հանրային ռեսուրսների յուրացման դեմ։
Բացասական կողմեր (գերակշռող ռիսկեր)
- Իրավական անորոշություն և սեփականության իրավունքների խախտում
Քաղաքական շարժառիթներով ազգայնացումը խաթարում է սեփականության իրավունքի պաշտպանությունը, ինչը հիմնարար արժեք է իրավական պետության համար։ - Ներդրումային միջավայրի վատթարացում
Նման նախադեպերը վանում են թե՛ տեղական, թե՛ օտարերկրյա ներդրողներին, քանի որ բիզնեսը դառնում է քաղաքական ճնշման ենթակա։ - Բիզնեսի ազատության սահմանափակում
Բիզնեսմենները զրկվում են ազատ արտահայտվելու իրավունքից՝ վախենալով գույքի կորուստից, ինչը խաթարում է մրցակցությունը և նորարարությունը։ - Ժողովրդավարական արժեքների թուլացում
Քաղաքական հաշվեհարդարի միջոցով ազգայնացումը հակասում է ժողովրդավարության և իրավունքի գերակայության սկզբունքներին, խաթարում է հանրային վստահությունը պետական ինստիտուտների նկատմամբ։
Հայաստանի ՀԷՑ-ի պետականացման համատեքստը
Հայաստանի էլեկտրական ցանցերի (ՀԷՑ) պետականացման հարցը վերջին շրջանում քննարկվում է ոչ միայն տնտեսական, այլև քաղաքական ենթատեքստում։ ՀԷՑ-ի սեփականատեր Սամվել Կարապետյանի և իշխանությունների միջև հրապարակային հակասությունը, ինչպես նաև իրավապահ մարմինների գործողությունները, գործընթացին տվել են քաղաքական հաշվեհարդարի երանգ։
Դրական կողմեր
- Հանրային վերահսկողություն և թափանցիկություն
Պետականացումը կարող է բարձրացնել հանրային վերահսկողությունը, նվազեցնել կոռուպցիոն ռիսկերը և ապահովել հաշվետվողականություն։ - Սոցիալական արդարություն
Սակագների վերահսկման միջոցով հնարավոր է պաշտպանել սոցիալապես խոցելի խմբերին և խուսափել մենաշնորհային գներից։ - Ռազմավարական ներդրումներ
Պետությունը կարող է իրականացնել երկարաժամկետ ներդրումներ էներգետիկ ենթակառուցվածքներում՝ առանց մասնավոր հատվածի կարճաժամկետ շահույթի ճնշման։ - Էներգետիկ անկախություն
Ազգայնացումը կարող է նվազեցնել արտաքին ազդեցությունները և ապահովել էներգետիկ համակարգի կայունություն։
Բացասական կողմեր
- Ինքնարդյունավետության պակաս և բյուրոկրատիա
Պետական կառույցները հաճախ ունենում են արդյունավետության պակաս, դանդաղ որոշումներ և ավելորդ բյուրոկրատիա, ինչը կարող է հանգեցնել ծախսերի աճի և ծառայությունների որակի անկման։ - Ֆինանսական բեռ և ներդրումների պակաս
Ազգայնացումը պահանջում է մեծ ֆինանսական ռեսուրսներ՝ ինչպես գնելու, այնպես էլ արդիականացնելու համար, իսկ պետական բյուջեն կարող է չբավարարել անհրաժեշտ ներդրումները։ - Պետական պարտքի աճ
Միջազգային վարկերի ներգրավումը ենթակառուցվածքների արդիականացման համար կարող է հանգեցնել պետական պարտքի ավելացման, ինչը, իր հերթին, կարող է ստիպել կառավարությանը բարձրացնել սակագները։ - Մրցակցության բացակայություն
Ազգայնացված համակարգում հաճախ բացակայում է մրցակցությունը, ինչը կարող է հանգեցնել նորարարության և արդյունավետության նվազման։ - Քաղաքական միջամտություն
Պետական կառույցները ենթակա են քաղաքական ճնշումների, ինչը կարող է խոչընդոտել օպերատիվ և պրոֆեսիոնալ կառավարումը։
Օրինակներ ըստ երկրների՝ գույքի ազգայնացում քաղաքական շարժառիթներով
Ռուսաստան
Վերջին տարիներին Ռուսաստանում նկատվում է բիզնեսների ազգայնացման նոր ալիք, երբ գույքը բռնագանձվում է ոչ միայն օտարերկրյա, այլև տեղական գործարարներից, որոնք չեն ցուցաբերում բավարար քաղաքական լոյալություն իշխանության նկատմամբ։ Օրինակ՝ 2024-ին «Մակֆա» մակարոնեղենի խոշոր արտադրողը և մի շարք այլ ընկերություններ ազգայնացվեցին, քանի որ սեփականատերերը համարվում էին ոչ բավարար լոյալ կամ ապրում էին արտերկրում։ Դոմոդեդովո օդանավակայանի սեփականատիրոջ ակտիվները պետականացվեցին՝ հիմնվելով 1990-ականների «անօրինական» սեփականաշնորհման մեղադրանքների վրա, սակայն փորձագետները դա դիտարկում են որպես քաղաքական ճնշման գործիք։
Վենեսուելա
Հյուգո Չավեսի իշխանության տարիներին (2000-ականներ) Վենեսուելայում ազգայնացվեցին նավթային, գյուղատնտեսական, բանկային և արդյունաբերական ոլորտի բազմաթիվ ընկերություններ, այդ թվում՝ արտասահմանյան ներդրողների ակտիվները։ Ազգայնացման պատճառներից մեկը հաճախ եղել է իշխանության քննադատությունը կամ քաղաքական լոյալության պակասը։ Արդյունքում՝ տնտեսությունը կտրուկ անկում է ապրել, ներդրումները նվազել են, իսկ արտադրողականությունը՝ նվազել։
Արգենտինա
2012-ին նախագահ Կրիստինա Ֆերնանդես դե Կիրչների օրոք ազգայնացվեց YPF նավթային ընկերությունը, որը պատկանում էր իսպանական Repsol-ին։ Ազգայնացման պատճառներից մեկն էլ եղել է ընկերության՝ կառավարության քաղաքականության նկատմամբ քննադատական դիրքորոշումը։ Նման քայլերը հանգեցրել են միջազգային վեճերի և ներդրումների նվազման։
Բոլիվիա
Էվո Մորալեսի իշխանության տարիներին (2006-ից) ազգայնացվեցին գազի, էլեկտրաէներգիայի և հեռահաղորդակցության ոլորտի ընկերությունները, այդ թվում՝ իսպանական Red Eléctrica-ին պատկանող էլեկտրացանցը։ Ազգայնացման պատճառներից մեկը եղել է իշխանության դեմ քննադատությունը և քաղաքական լոյալության պակասը։
Զիմբաբվե
2000-ականներին Զիմբաբվեում իրականացվեց արագացված հողային ռեֆորմ, որի շրջանակում հողերը բռնագրավվեցին հիմնականում սպիտակ ֆերմերներից, որոնցից շատերը համարվում էին քաղաքական ընդդիմադիրներ։ Կառավարությունը դա ներկայացնում էր որպես սոցիալական արդարության քայլ, սակայն ընդդիմությունը դա դիտարկում էր որպես քաղաքական հաշվեհարդար։
Եգիպտոս
1956-ին նախագահ Գամալ Աբդել Նասերը ազգայնացրեց Սուեզի ջրանցքը, որը մինչ այդ պատկանում էր բրիտանական և ֆրանսիական ընկերություններին։ Ազգայնացման շարժառիթը ոչ միայն տնտեսական էր, այլև քաղաքական՝ որպես հակազդեցություն արտաքին ճնշումներին և ներքին ընդդիմությանը։
Կուբա
1959-1968 թվականներին Ֆիդել Կաստրոյի իշխանության գալուց հետո ազգայնացվեցին բոլոր խոշոր բիզնեսները, այդ թվում՝ արտասահմանյան ներդրողների ակտիվները։ Ազգայնացման պատճառներից մեկը եղել է քաղաքական ընդդիմության ճնշումը և իշխանության ամրապնդումը։
Թուրքիա
Վերջին տասնամյակներում Թուրքիայում իշխանությունները հաճախ օգտագործել են ազգայնացումը կամ հարկադիր վաճառքը՝ ընդդիմադիր գործարարների նկատմամբ քաղաքական ճնշում գործադրելու համար։
***
Բիզնեսմենի գույքի ազգայնացումը՝ որպես իշխանության դեմ խոսքի հետևանք, ունի գերակշռող բացասական հետևանքներ երկրի տնտեսության, ներդրումային միջավայրի և ժողովրդավարական արժեքների համար։ Նման մոտեցումը խաթարում է սեփականության իրավունքը, վանում է ներդրողներին և սահմանափակում է բիզնեսի ազատությունը։ Երկրի երկարաժամկետ զարգացման համար կենսական է ապահովել իրավական պաշտպանություն, թափանցիկություն և քաղաքական չեզոքություն բիզնեսի նկատմամբ։
Հաջողության բանալին՝ սեփականության իրավունքի պաշտպանությունն ու բիզնեսի ազատության երաշխավորումն է, անկախ քաղաքական կոնյուկտուրայից։
*հոդվածը պատրաստելիս օգտագործվել է նաեւ ԱԲ
