Հայաստանի Ազգային ժողովի կողմից ՀԷՑ-ի (Հայաստանի էլեկտրական ցանցեր) ազգայնացման մասին օրենքի նախագծի առաջին ընթերցմամբ ընդունումը օրակարգ բերեց հարցը՝ որ ընկերությունները Հայաստանում կարող են ազգայնացվել և որքանով է այդ քայլը նպատակահարմար՝ քաղաքական ենթատեքստից զատ։
Որ ոլորտների ընկերություններն են ազգայնացման ենթակա Հայաստանում
Հայաստանի օրենսդրությամբ ազգայնացման (պետականացման) հնարավորությունն առավելապես վերաբերում է այն ոլորտներին ու ընկերություններին, որոնք ունեն հանրապետական կամ ռազմավարական նշանակություն։ «ՀՀ-ում սեփականության մասին» օրենքի համաձայն, հանրապետական սեփականություն կարող են համարվել՝
- հանրապետական նշանակության մայր խողովակաշարերը
- էներգետիկ համակարգերը
- կապի և ինֆորմացիայի համակարգերը
- տրանսպորտը
- հանքահումքային արդյունաբերությունը
- արտադրական ենթակառուցվածքի օբյեկտները
- խոշոր ջրամբարներն ու հիդրոմելիորատիվ կառույցները
- պետական բանկերը
- ապահովագրական, պահեստային և այլ ֆոնդերը
- սոցիալ-մշակութային ոլորտի օբյեկտները և այլ գույք
Այս ցանկում ընդգրկված ոլորտներում գործող ընկերությունները, եթե ունեն ռազմավարական կամ հանրային կարևորություն, կարող են օրենքի ուժով ենթարկվել ազգայնացման։
Ոլորտներ և ընկերությունների օրինակներ, որոնք կարող են ազգայնացվել
- Էներգետիկա
Բացի ՀԷՑ-ից, ազգայնացման ենթակա կարող են լինել էլեկտրաէներգիայի արտադրության խոշոր կայանները, գազամատակարարման համակարգերը, ջերմաէներգետիկ օբյեկտները։ - Տրանսպորտ
Երկաթուղին, խոշոր ավտոմոբիլային կամ օդային տրանսպորտային ընկերությունները, որոնք ունեն հանրապետական նշանակություն։ - Կապի և ինֆորմացիայի համակարգեր
Հեռահաղորդակցության խոշոր օպերատորներ, պետական նշանակության տվյալների կենտրոններ։ - Բանկային համակարգ
Պետական կամ խոշոր առևտրային բանկեր, եթե դրանք ունեն համակարգային նշանակություն երկրի ֆինանսական կայունության համար։ - Հանքարդյունաբերություն
Մետաղական հանքերի շահագործմամբ զբաղվող խոշոր ընկերություններ, եթե դրանք համարվում են ռազմավարական։ - Ջրային ռեսուրսների կառավարում
Ջրամբարներ, ոռոգման համակարգեր, խմելու ջրի խոշոր մատակարարող ընկերություններ։
Սահմանափակումներ՝ օտարերկրյա ներդրումներ
Հայաստանի օրենսդրությամբ օտարերկրյա ներդրումները, ընդհանուր առմամբ, ազգայնացման ենթակա չեն, բացառությամբ արտակարգ իրավիճակների, երբ դա կարող է արվել դատարանի որոշմամբ և լրիվ փոխհատուցմամբ։ Այսինքն՝ եթե ընկերությունը օտարերկրյա ներդրում է կամ օտարերկրյա ներդրողի մասնակցությամբ է, ապա դրա ազգայնացումը հնարավոր է միայն հատուկ, օրենսդրությամբ սահմանված դեպքերում։
Ազգայնացման միջազգային փորձը
Ազգայնացման փորձը լայնորեն կիրառվել է տարբեր երկրներում՝ տարբեր արդյունքներով։
| Երկիր | Ազգայնացման ոլորտ/ընկերություն | Արդյունք/նպատակ |
| Նորվեգիա | Նավթարդյունաբերություն (Statoil) | Պետական եկամուտների աճ, սոցիալական ծրագրերի ֆինանսավորում, կայուն տնտեսական զարգացում |
| Բոլիվիա | Բնական գազ, էներգետիկա, հեռահաղորդակցություն | Ազգային եկամուտների վերահսկում, սոցիալական ծրագրերի ֆինանսավորում, օտարերկրյա ներդրումների կրճատում |
| Շվեդիա | Բանկային համակարգ, դեղատներ, երկաթուղիներ | Ֆինանսական կայունություն, հանրային ծառայությունների որակի բարձրացում |
| Մեքսիկա | Նավթարդյունաբերություն (PEMEX) | Օտարերկրյա ազդեցության նվազեցում, պետական վերահսկողություն |
| Վենեսուելա | Նավթարդյունաբերություն (PDVSA) | Սկզբնական շրջանում՝ եկամուտների աճ, սակայն երկարաժամկետում՝ արտադրության անկում և ներդրումների նվազում |
| Ֆրանսիա | Հեռահաղորդակցություն, էներգետիկա | Մոնոպոլիաների կոտրում, հանրային ծառայությունների բարելավում |
| Կանադա | Էներգետիկ ենթակառուցվածքներ, երկաթուղի | Տնտեսական շահերի պաշտպանություն, երկարաժամկետ պետական վերահսկողություն |
| Չինաստան | Էներգետիկա, բանկային համակարգ, արդյունաբերություն | Արագ արդյունաբերականացում, պետության կողմից ուղղորդվող տնտեսական աճ |
Որքանով է նպատակահարմար ազգայնացումը, եթե բացակայում է քաղաքական ենթատեքստ
Ազգայնացումը կարող է արդարացված լինել, եթե այն ծառայում է հանրային շահին, ապահովում է ռազմավարական ոլորտների կայուն զարգացումը, կանխում է մենաշնորհային չարաշահումները կամ պաշտպանում է ազգային անվտանգությունը։ Հատկապես այն դեպքերում, երբ մասնավոր սեկտորը չի կարողանում ապահովել ծառայությունների որակն ու մատչելիությունը կամ կա համակարգային ճգնաժամ (օրինակ՝ ֆինանսական ճգնաժամի ժամանակ Շվեդիայում կամ ԱՄՆ-ում)։
Սակայն, եթե ազգայնացման շարժառիթը զուտ քաղաքական չէ, ապա նպատակահարմարությունը պետք է գնահատվի հետևյալ չափանիշներով.
- Տնտեսական արդյունավետություն. Պետական կառավարման համակարգը հաճախ ավելի պակաս ճկուն է և կարող է հանգեցնել արդյունավետության նվազման, եթե բացակայում են հաշվետվողականության ու մրցակցության մեխանիզմներ։
- Ներդրումային միջավայր. Ազգայնացումը կարող է վախեցնել ներդրողներին, հատկապես եթե այն իրականացվում է առանց հստակ կանոնների և փոխհատուցման մեխանիզմների։
- Հանրային շահ. Եթե ազգայնացումը նպաստում է հանրային ծառայությունների որակի բարելավմանը, գների վերահսկմանը և սոցիալական արդարությանը, ապա այն կարող է լինել արդյունավետ գործիք։
- Կարճաժամկետ և երկարաժամկետ հետևանքներ. Կարճաժամկետում կարող է ապահովել բյուջետային լրացուցիչ եկամուտներ, սակայն երկարաժամկետում՝ վատ կառավարման դեպքում, կարող է հանգեցնել ոլորտի անկման (ինչպես Վենեսուելայի նավթարդյունաբերության օրինակում)։
***
Ազգայնացումը կարող է լինել արդյունավետ գործիք միայն այն դեպքում, երբ այն իրականացվում է հստակ տնտեսական հաշվարկներով, հանրային շահի գերակայությամբ և առանց քաղաքական հաշվարկների։ Հակառակ դեպքում, այն կարող է բերել արդյունավետության անկման, ներդրումների նվազման և ոլորտի հետընթացի՝ ինչպես ցույց է տալիս միջազգային փորձը։
*հոդվածը պատրաստելիս օգտագործվել է նաեւ ԱԲ
