Հայաստանի տնտեսությունում տարօրինակ իրավիճակ է ստեղծվել: Պաշտոնական վիճակագրությունը ցույց է տալիս արտահանման աննախադեպ աճ, սակայն իրականությունն այլ է:
Առաջին հայացքից Հայաստանի արտահանման ցուցանիշները ապշեցուցիչ են: 2024 թվականին երկրի արտահանումը հասել է 13.1 միլիարդ դոլարի՝ ավելի քան քառապատկելով 2021 թվականի 3.0 միլիարդ դոլարը: Սովորաբար նման կտրուկ աճը կնշանակեր, որ տնտեսությունը լիակատար թափով առաջ է շարժվում: Սակայն ավելի մանրակրկիտ ուսումնասիրությունը բացահայտում է ոչ այնքան դրական իրականություն:
Գծապատկեր 1.
Առաջին գծապատկերը պատկերում է արտահանման կտրուկ փոփոխությունը: Գծապատկերը ցույց է տալիս, որ Հայաստանի արտահանումը դեպի Միջին Արևելք սրընթաց կտրուկ աճել է՝ գերազանցելով նույնիսկ դեպի Եվրասիական տնտեսական միություն (ԵԱՏՄ) արտահանումը: Առաջին հայացքից կարող է թվալ, թե սա տնտեսական դիվերսիֆիկացման հաջողություն է, սակայն իրականությունն այլ է:
2024 թվականին Հայաստանի արտահանման առյուծի բաժինը՝ ապշեցուցիչ 61.4%-ը, բաժին է ընկնում մեկ ապրանքատեսակի՝ թանկարժեք մետաղներին և քարերին, որի մեջ գերակշռում է ոսկին: Սակայն Հայաստանը չի ապրում ժամանակակից ոսկու տենդ: Փոխարենը, այն դարձել է Ռուսաստանի ոսկու առևտրի կարևոր հանգույց: 2024 թվականի առաջին եռամսյակում Ռուսաստանի ոսկու արտահանման 88%-ն անցել է Հայաստանով:Կարդալ ավելին՝ Հայաստան` ռուսական ոսկու հանգրվան:
Այս երևույթը վերաարտահանման տիպիկ դեպք է, և այն արմատապես փոխել է Հայաստանի առևտրային պատկերը: Մերձավոր Արևելքը` հատկապես Արաբական Միացյալ Էմիրությունները, հանկարծակի դարձել են Հայաստանի արտահանման հիմնական ուղղությունը՝ կազմելով 2024 թվականի ընդհանուր արտահանման 42.4%-ը: Սա հսկայական տեղաշարժ է ընդամենը մի քանի տարի առաջվա համեմատ, երբ ԵԱՏՄ-ն և Եվրոպական Միությունը հիմնական առևտրային գործընկերներն էին:
Աղյուսակ 1.
| Աղյուսակ 1. Հայաստանի արտահանումը ըստ տարածաշրջանների | |||||||||||
| Տարեկան կտրվածքով | |||||||||||
|
2018
|
2021
|
2022
|
2023
|
2024
|
|||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| մլն․ $ | մլն․ $ | մլն․ $ | % աճ | % ընդ․ | մլն․ $ | % աճ | % ընդ․ | մլն․ $ | % աճ | % ընդ․ | |
| ԵԱՏՄ | 688.8 | 882.6 | 2,564.1 | 2.9 անգ. | 47.3% | 3,746.1 | 46.1% | 43.8% | 3,345.3 | -11.0% | 25.6% |
| ԵՄ | 675.8 | 656.1 | 772.7 | 17.8% | 14.3% | 709.5 | -8.2% | 8.3% | 611.6 | -14.0% | 4.7% |
| Մեծ Չինաստան | 113.0 | 403.1 | 395.1 | -2.0% | 7.3% | 1,093.8 | 2.8 անգ. | 12.8% | 2,854.0 | 2.6 անգ. | 21.8% |
| Միջին Արևելք | 388.3 | 351.4 | 983.2 | 2.8 անգ. | 18.1% | 2,538.2 | 2.6 անգ. | 29.7% | 5,552.1 | 2.2 անգ. | 42.4% |
| Այլ պետություններ | 546.8 | 722.8 | 703.9 | -2.6% | 13.0% | 464.3 | -34.0% | 5.4% | 729.2 | 57.0% | 5.6% |
| Ընդամենը | 2,412.8 | 3,016.0 | 5,419.1 | 79.7% | 100.0% | 8,552.0 | 57.8% | 100.0% | 13,092.2 | 53.0% | 100.0% |
| Հեղինակ` Աղասի Թավադյան | tvyal.com | tavadyan.com | Տվյալների աղբյուր՝ Armstat | |||||||||||
Ներկայացված աղյուսակը ցույց է տալիս առևտրային հոսքերի կտրուկ փոփոխությունները: ԵՄ արտահանման չափաբաժինը նվազել է 2021 թվականի 21%-ից մինչև ընդամենը 4.7%։ 2024 թվականին ԵՄ արտահանումը նվազել է 2023 թվականի համեմատ 13.8%-ով: Սա պարզապես չափաբաժինների փոփոխություն չէ, այլ հայեցակարգային փոփոխություն, որն ունի հեռուն գնացող հետևանքներ: նշենք որ 2018-ից սկսած ԵՄ արտահանումը կրճատվել է 9.5%-ով։
Աղյուսակ 2.
| Աղյուսակ 2. Հայաստանի արտահանումը ըստ տարածաշրջանների | |||||
| Տարեկան կտրվածքով | |||||
|
2021
|
2024
|
||||
|---|---|---|---|---|---|
| մլն․ $ | % ընդ․ | մլն․ $ | % աճ | % ընդ․ | |
| 01–21 & 23 — կենդանիներ, սնունդ, գյուղատնտեսական ապրանքներ | 377.2 | 12.5% | 508.5 | 34.8% | 3.9% |
| 22 — ալկոհոլային և ոչ ալկոհոլային խմիչք | 291.8 | 9.7% | 390.1 | 33.7% | 3.0% |
| 24 — ծխախոտ | 249.8 | 8.3% | 437.9 | 75.3% | 3.3% |
| 25–26 — հանքաքար և խտանյութ | 930.7 | 30.9% | 933.7 | 0.3% | 7.1% |
| 27 — էլեկտաէներգիա և հանքային վառելանյութեր | 51.5 | 1.7% | 87.1 | 69.2% | 0.7% |
| 28–40 — քիմիական նյութեր և պլաստմասսա | 61.2 | 2.0% | 166.2 | 2.7 անգ. | 1.3% |
| 41–49 — մորթի, կաշվե իրեր և փայտանյութեր | 8.7 | 0.3% | 34.2 | 3.9 անգ. | 0.3% |
| 50–67 — տեքստիլ, կոշկեղեն (թեթև արդյունաբերություն) | 188.3 | 6.2% | 421.4 | 2.2 անգ. | 3.2% |
| 68–70 — կերամիկա, ապակի, քարից, գիպսից պատրաստված իրեր | 20.3 | 0.7% | 42.1 | 2.1 անգ. | 0.3% |
| 71 — թանկարժեք քարեր, մետաղներ | 326.3 | 10.8% | 8,042.6 | 24.6 անգ. | 61.4% |
| 72–83 — մետաղներ և դրանցից արտադրանք | 364.5 | 12.1% | 364.3 | 0.0% | 2.8% |
| 84–89 — տրանսպորտ և սարքավորումներ | 95.4 | 3.2% | 1,451.5 | 15.2 անգ. | 11.1% |
| 90–97 — այլ | 50.3 | 1.7% | 212.6 | 4.2 անգ. | 1.6% |
| Ընդամենը | 3,016.0 | 100.0% | 13,092.2 | 4.3 անգ. | 100.0% |
| Հեղինակ` Աղասի Թավադյան | tvyal.com | tavadyan.com | Տվյալների աղբյուր՝ Armstat | |||||
Աղյուսակ 2-ը ցույց է տալիս ապրանքախմբերի ըստ արտահանման կտրուկ փոփոխությունները 2021 և 2024 թվականների միջև: Ամենացայտուն փոփոխությունը տեղի է ունեցել թանկարժեք քարերի և մետաղների (ԱՏԳ ԱԱ 71) կատեգորիայում, որն աճել է ապշեցուցիչ 24.6 անգամ՝ 2021թ. 326.3 միլիոն դոլարից հասնելով 2024թ. 8 միլիարդ դոլարի: Սա կազմում է 2024թ. ընդհանուր արտահանման 61.4%-ը, համեմատած 2021թ. ընդամենը 10.8%-ի հետ: Նշանակալի աճ է գրանցվել նաև տրանսպորտի և սարքավորումների (ԱՏԳ ԱԱ 84-89) ոլորտում՝ 15.2 անգամ աճելով՝ 95.4 միլիոն դոլարից հասնելով 1.45 միլիարդ դոլարի:
Մինչդեռ Հայաստանի ավանդական արտահանման ոլորտները, ինչպիսիք են մետաղները և դրանցից արտադրանքը (ԱՏԳ ԱԱ 72-83), ցույց են տալիս անփոփոխ կամ նույնիսկ նվազող արդյունքներ: Այս փոփոխությունները հստակորեն վկայում են, որ Հայաստանի արտահանման աճը գլխավորապես պայմանավորված է եղել վերաարտահանման գործունեությամբ, այլ ոչ թե տեղական արտադրության կամ ավելացված արժեքի ավելացմամբ:
2024թ. արտահանման 13.1 մլրդ դոլար ընդհանուր ծավալից շուրջ 9.3 մլրդ դոլարը (71%) վերաարտահանում է, որը կազմում է թանկարժեք քարերն ու մետաղները (8.0 մլրդ), էլեկտրական սարքավորումները (1.1 մլրդ) և մեքենաները (0.2 մլրդ): Եթե հանենք այս ապրանքները 2024թ․ արտահանումից, ապա իրական արտահանումը կազմում է մոտ 3.7 մլրդ դոլար, ինչը համադրելի է 2021թ. 3.0 մլրդ դոլար ընդհանուր արտահանման ցուցանիշի հետ: Այստեղ 71% ստացվել է պարզ հաշվարկով՝ իրար գումարոլով թանկարժեք քարարի և մետաղների, ինչպես նաև տեխնիկայի և ավտոմեքնենաների առևտրաշրջանառութայան հոդվածները։
Սա վկայում է, որ վերջին երեք տարիների ընթացքում Հայաստանի իրական արտահանման ներուժը էական փոփոխություն չի կրել՝ չնայած ընդհանուր արտահանման ցուցանիշների կտրուկ աճին:
Իսկ ի՞նչ է կատարվում Հայաստանի ավանդական արտահանման հետ: Նշենք, որ մենք գնահատել ենք Հայաստանի իրական վերաարտահանման ծավալները՝ օգտագործելով նոր մեթոդաբանություն, որը մանրամասն ներկայացված է Ոսկու տենդ. Հայաստանի արտահանման կեսը վերաարտահանում է հոդվածում: Այս վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ Հայաստանի «իրական» արտահանումը փաստացի նվազել է: Ըստ ավելի խորքային գնահատականի՝ 2024 թվականին արտահանման մոտ 75%-ն արդեն վերաարտահանում է, համեմատած 2021 թվականի հետ, երբ այս ցուցանիշը 6% էր:
Փաստացի 2024 թվականին` առանց վերաարտահանման, իրական արտահանումը կազմել է մոտ 3.7 միլիարդ դոլար, ինչը հազիվ է գերազանցում 2021 թվականի 3.0 միլիարդ դոլարը: Արտահանման թվերը ներառում են նաև վերաարտահանումը։ Այսպես, արտահանումը 2021 թվականի 3 մլրդ ցուցանիշից արդեն իսկ ուռճացվել է մինչև 13 մլրդ դոլարի։ Այսինքն՝ 4.3 անգամ առաջին հայացքից տպավորիչ ուռճացված աճ՝ այս պահին ի հաշիվ ոսկու վերաարտահանման։
Մեր կատարած կանխատեսումը իրականանում է․ Մենք կես տարի առաջ գրել էինք արտահանման վտանգավոր իրավիճակի մասին և տվել կանխատեսումը։
Մինչ ԱՄԷ և Հոնկոնգ արտահանումը (հիմնականում ոսկի) կտրուկ աճում է, այլ երկրներ, այդ թվում՝ Ռուսաստան արտահանումը նվազում է: Այս «ոսկու տենդը» քողարկում է Հայաստանի իրական տնտեսության, առևտրաշրջանառության և ՀՆԱ անկումը։ Այն ուռճացրել է ՀՆԱ-ի ցուցանիշները՝ ստեղծելով տնտեսական աճի պատրանք այնտեղ, որտեղ աճը փոքր է: 2024 թվականի առաջին եռամսյակում Հայաստանի կառավարությունը հպարտացել էր տպավորիչ 9.2% ՀՆԱ-ի աճով:
Մեր գնահատականները ցույց տվեցին, որ այս աճի ցնցող 4%-ը պայմանավորված էր միայն ոսկու վերաարտահանման «արդյունաբերությամբ» (կարդացեք ավելին՝ Թանկարժեք էֆեկտ․ 2024 թվականի տնտեսական աճի պատճառները): Այս հրապարակումն անելուց հետո հոկտեմբերի 20-ին այս թիվը վերանայվեց՝ հասնելով 6.6%-ի: Հիմնական վերանայումը եղավ ոսկու վերաարտահանման «արտադրության» իջեցումը ՀՆԱ-ում` 4 տոկոսային կետից մինչև 1.2 տոկոսային կետ: Սա պարզապես վերանայում չէ, այլ հայեցակարգային փոփոխություն: Թվացյալ աճի միտումից Հայաստանն այժմ գտնվում է լճացման ուղղու վրա:
Գծապատկեր 3.
Երրորդ գծապատկերը ցույց է տալիս ոչ դրական կանխատեսում: Մինչ ընդհանուր արտահանումը թվացյալ սլանում է վեր, թանկարժեք մետաղների և քարերի վերաարտահանման հաշվին (ԱՏԳ ԱԱ 71), այլ բոլոր ապրանքների արտահանման կտրվածքով առկա է անկում: Այս տարբերությունը Հայաստանի ներկայիս տնտեսական պատրանքի իրականությունն է: Գծապատկերում կարմիր և կապույտ գծերի միջև մակերեսն արտացոլում է թանկարժեք քարերի և մետաղների մասնաբաժինն ընդհանուր արտահանման մեջ:
Այս ոսկե շահույթի կայունությունը լավագույն դեպքում կասկածելի է: Հայաստանի միջոցով ոսկու վերաարտահանման աճը մեծապես պայմանավորված է աշխարհաքաղաքական հանգամանքներով, մասնավորապես՝ Ռուսաստանի նկատմամբ արևմտյան պատժամիջոցներով: Սա ժամանակավոր երևույթ է և պայմանավորված է համաշխարհային տնտեսական իրողություններով, որոնք արդեն իսկ փոխվում են:
Գծապատկեր 4.
Այս գծապատկերը ցույց է տալիս թանկարժեք մետաղների արտահանման և ներմուծման կտրուկ աճը 2023-ի նոյեմբերից մինչև 2024-ի ապրիլը: Ուշադրություն դարձրեք վերջին ամիսներին, որը Հայաստանի «ոսկե արտահանման դարաշրջանի» ավարտի նշան է:
Գծապատկերից երևում է, որ միայն 2024 թվականի մարտին 1.4 մլրդ դոլարի թանկարժեք քարեր և մետաղներ է ներմուծվել Ռուսաստանից Հայաստան, որից հետո այն կտրուկ անկում է ապրել։ Դեկտեմբերին ներմուծվել է 310 մլն դոլարի ոսկի։ Պիկային կետից ոսկու և այլ թանկարժեք քարերի և մետաղների ներմուծումն ընկել է 4.5 անգամ։
Ռուսաստանում վերջերս տեղի ունեցած օրենսդրական փոփոխությունների արդյունքում վերացվեց ոսկու արտահանման մաքսատուրքը, որի ներդրումից հետո ՌԴ ոսկու արտահանման 88%-ն անցավ Հայաստանով։ Ոսկու տարանցիկ հոսքն արդեն իսկ նվազում է: Վերջին ամիսներում Հայաստանի արտահանման և ՀՆԱ-ի աճը հիմնված էր այս արտաքին, ժամանակավոր և արհեստական երևույթի վրա, որը տնտեսությունը դնում է խիստ անկայուն վիճակի մեջ: Այն քողարկում է իրական տնտեսության անկումը և շեղում ուշադրությունն իրական տնտեսական իրավիճակից և տնտեսական փոփոխությունների անհրաժեշտությունից:
Մինչ Հայաստանը հեծել է այս ոսկե ալիքը, անտեսվում է կայուն, բարձր ավելացված արժեք ունեցող ճյուղերի զարգացումը, որոնք կարող են ապահովել երկարաժամկետ տնտեսական կայունություն: ԵԱՏՄ և ԵՄ-ի ավանդական շուկաներ արտահանման անկումը հատկապես մտահոգիչ է, քանի որ այն կարող է վկայել մրցունակության կորստի մասին այն ոլորտներում, որոնք նախկինում Հայաստանի տնտեսության հենասյուներն էին:
Մոտակա ամիսները վճռորոշ կլինեն, քանի որ ոսկու վերաարտահանման սրընթաց աճն արդեն մարում է, Հայաստանը կարող է հայտնվել դաժան տնտեսական իրականության առջև: Տնտեսության իրական վիճակը, որը մինչ այժմ թաքնված էր ոսկու փայլի հետևում, կդառնա ավելի ակնհայտ:
Անհրաժեշտ է հայացքը բևեռել այս «ոսկե դարաշրջանից» այն կողմ և սկսել կառուցել իրական արտադրական հիմք ունեցող, երկարաժամկետ և կայուն ավելացված արժեք ստեղծող տնտեսություն, որը հիմնված չի լինի ժամանակավոր և ոչ կայուն արտաքին ազդակների վրա, որոնք և հիմնականում ապահովել են Հայաստանի ժամանակավոր երկնիշ տնտեսական աճը։ Անհրաժեշտ է կառուցել դիմացկուն տնտեսություն, որը ներառում է ներդրումներ կրթության մեջ, նորարարության խթանում և բարձր արժեք ունեցող ճյուղերի աճի համար նպաստավոր միջավայրի ստեղծում, ինչպես նաև արդյունավետ հարկային դաշտի ձևավորում:
Այս վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ Հայաստանը կանգնած է կարևոր խաչմերուկի առջև: Հայաստանի «ոսկե պատրանքը» զգուշացնող օրինակ է ծառայում զարգացող տնտեսությունների համար: Այն ընդգծում է ժամանակավոր շահույթների վրա հենվելու վտանգը և ամուր, բազմազանեցված տնտեսական հիմք ստեղծելու կարևորությունը: Ոսկու տենդից ապաքինվելուն զուգընթաց, Հայաստանի իրական տնտեսական ուժը կենթարկվի փորձության: Հարցը մնում է բաց. երբ ոսկու փոշին նստի, ի՞նչը կշարունակի փայլել Հայաստանի տնտեսությունում:
