2024 թվականին Ռուսաստանի ոսկու արտահանման 88 տոկոսն անցել է Հայաստանով
Ներածություն
Վերջին տարիներին համաշխարհային ոսկու առևտրում տեղի են ունեցել նշանակալի փոփոխություններ, որոնց արդյունքում Հայաստանը դարձել է Ռուսաստանի ոսկու արտահանման վերաբաշխման կարևոր դերակատար: Այս փոխակերպումը մեծապես պայմանավորված է 2022 թվականին տեղի ունեցած աշխարհաքաղաքական փոփոխություններով, մասնավորապես՝ Ուկրաինայում Ռուսաստանի ռազմական գործողություններին հաջորդած պատժամիջոցներով: Այս վերլուծությունը ուսումնասիրում է Ռուսաստանի և Հայաստանի ոսկու առևտրի զարգացող դինամիկան՝ օգտագործելով պաշտոնական տվյալների և հայելային վիճակագրության հիման վրա գնահատված կառուցված մեթոդաբանություն:
Մաս 1. Ռուսաստանի ոսկու արտահանման օրինաչափությունները
Մինչև 2022 թվականը Ռուսաստանի ոսկու արտահանման օրինաչափությունները համեմատաբար կայուն և կանխատեսելի էին: Ինչպես ցույց է տրված առաջին գծապատկերում, 2019-ից 2021 թվականներին Ռուսաստանի ոսկին հիմնականում արտահանվում էր Միացյալ Թագավորությունը: 2019 թվականին Ռուսաստանի ոսկու (ԱՏԳ ԱԱ ծածկագիր 7108՝ Ոսկի անմշակ կամ կիսամշակ, փոշի) 91,5%-ը արտահանվել է Միացյալ Թագավորություն: Այս միտումը շարունակվել է 2020 և 2021 թվականներին՝ համապատասխանաբար 90,8% և 88,1% արտահանմամբ դեպի Միացյալ Թագավորություն:
Գծապատկեր 1.
Այնուամենայնիվ, 2022 թվականին իրավիճակը կտրուկ փոխվեց: Ռուսաստանի դեմ կիրառված պատժամիջոցները հանգեցրին ոսկու արտահանման ուղղությունների արագ դիվերսիֆիկացման: Միացյալ Թագավորություն արտահանման կտրուկ անկում է գրանցվել՝ զուգորդված նոր նշանակալի գործընկերների, այդ թվում՝ Հայաստանի ի հայտ գալով:
Փոխակերպումն ավելի ակնհայտ է դառնում, երբ դիտարկում ենք տարեկան տվյալները, ինչպես ներկայացված է երկրորդ գծապատկերում: 2022 թվականին Ռուսաստանի ոսկու արտահանման մասնատում մի քանի երկրների միջև, որտեղ Շվեյցարիան դարձել է խոշորագույն ներմուծողը (41,0%), որին հաջորդում է Միացյալ Թագավորությունը (27,3%) և այլ երկրներ:
Գծապատկեր 2.
Ամենաուշագրավ զարգացումը տեղի ունեցավ 2023 թվականին և շարունակվեց 2024 թվականին: Հայաստանը, որը նախկինում երկրորդական դերակատար էր Ռուսաստանի ոսկու արտահանման մեջ, հանկարծակի դարձավ գերակշռող ուղղություն: 2023 թվականին Ռուսաստանի ոսկու արտահանման 59,7%-ն ուղղվեց Հայաստան: Այս միտումն ուժեղացավ 2024 թվականի առաջին եռամսյակում, երբ Ռուսաստանի ոսկու արտահանման զգալի 88,4%-ն անցավ Հայաստանով:
Մաս 2. Հայաստանի ոսկու վերաարտահանում. Հանկարծակի աճ
Հայաստան ոսկու արտահանման այս աճը զուգադիպում է Հայաստանի ընդհանուր արտահանման ցուցանիշների դրամատիկ աճի հետ: Ինչպես նշված է մեր նախորդ վերլուծության մեջ, Հայաստանի ընդհանուր արտահանումն աճել է էքսպոնենցիալ կերպով.
- 2021թ.՝ 3 միլիարդ ԱՄՆ դոլար
- 2022թ.՝ 5,4 միլիարդ ԱՄՆ դոլար
- 2023թ.՝ 8,4 միլիարդ ԱՄՆ դոլար
- 2024թ. (կանխատեսում)՝ մոտ 18 միլիարդ ԱՄՆ դոլար
Այնուամենայնիվ, կարևոր է հասկանալ, որ այս աճը հիմնականում պայմանավորված է ոսկու վերաարտահանմամբ: Փաստացի, 2024 թվականի առաջին չորս ամիսներին Հայաստանի արտահանման մոտ 76%-ը կազմել է թանկարժեք և կիսաթանկարժեք քարերի և մետաղների վերաարտահանումը՝ հիմնականում դեպի Արաբական Միացյալ Էմիրություններ, Հոնկոնգ և Չինաստան:
Գծապատկեր 3.
Երրորդ գծապատկերը ցույց է տալիս Հայաստանի ոսկու արտահանման օրինաչափությունների դրամատիկ փոփոխությունը: Տվյալները ցույց են տալիս կտրուկ աճ՝ սկսած 2023 թվականի վերջից, արտահանման ծավալները հասել են աննախադեպ մակարդակների 2024 թվականի սկզբին: Այս ամսական բաշխվածությունը բացահայտում է Հայաստանի դերի արագ փոփոխությանը միջազգային ոսկու առևտրում:
Գծապատկեր 4.
Փոփոխությունը ակնհայտ է։ Եթե 2019 թվականին Շվեյցարիան Հայաստանի ոսկու արտահանման հիմնական ուղղությունն էր (արտահանման 96,6%-ը), ապա 2023 թվականին Արաբական Միացյալ Էմիրություններն են դարձել գերակշռող ստացողը (71,5%), որին հաջորդում է Հոնկոնգը (25,4%):
Այս վերադասավորումն ավելի ակնհայտ է դառնում 2024 թվականի առաջին եռամսյակում: Այս ժամանակահատվածում Արաբական Միացյալ Էմիրություններն ստացել են Հայաստանի ոսկու արտահանման 58,6%-ը, իսկ Չինաստանը և Հոնկոնգը միասին՝ 41,2%-ը: Ընդհանուր առմամբ, 14,1 տոննա ոսկի՝ մոտ 938,4 միլիոն ԱՄՆ դոլար արժողությամբ, արտահանվել է Մեծ Չինաստան (մայրցամաքային Չինաստան և Հոնկոնգ) ընդամենը 2024 թվականի առաջին երեք ամսվա ընթացքում:
Կարևոր է նշել, որ ոսկու արտահանման այս աճը մեծապես պատասխանատու է Հայաստանի վերջին տնտեսական աճի ցուցանիշների համար: Ինչպես գրել ենք մեր 2024 թվականի մայիսի 11-ի տեղեկագրում, Հայաստանի ընդհանուր արտահանման 76%-ը այժմ կազմում են թանկարժեք և կիսաթանկարժեք մետաղներն ու քարերը (ԱՏԳ ԱԱ ծածկագիր 71): Այս ապրանքի արտահանումը գրեթե ինը անգամ աճել է 2024 թվականի առաջին եռամսյակում՝ 2023 թվականի նույն ժամանակահատվածի համեմատ:
Այնուամենայնիվ, այս աճը քողարկում է այլ ոլորտներում առկա մտահոգիչ միտումները: Մեր նախորդ վերլուծությունը ցույց է տվել, որ ավանդական ապրանքների արտահանումը փաստացի նվազել է: Ոսկու վերաարտահանման աճն արդյունավետորեն քողարկում է տնտեսության այլ ոլորտների անկման միտումը:
Մաս 3. Անհամապատասխանություններ Հայաստանի ոսկու առևտրի տվյալներում
Հայաստանի ոսկու առևտրի գնագոյացման միտումները վերլուծելու համար մենք կիրառել ենք պարզ, բայց արդյունավետ մեթոդաբանություն: Մենք հաշվարկել ենք ոսկու գինը մեկ գրամի հաշվով՝ բաժանելով ընդհանուր առևտրի արժեքը ԱՄՆ դոլարով զուտ քաշի վրա կիլոգրամներով՝ թե՛ ներմուծման, թե՛ արտահանման համար: Այս մոտեցումը համապատասխանում է միջազգային առևտրի վերլուծության ստանդարտ պրակտիկային և թույլ է տալիս ուղղակի համեմատություն անցկացնել համաշխարհային շուկայական գների հետ (Ֆարչի և Մեյեր, 2019):
Գծապատկեր 5.
Գծապատկեր 5-ը ցույց է տալիս այս վերլուծության արդյունքները՝ բացահայտելով մի շարք ուշագրավ օրինաչափություններ և անոմալիաներ.
- Համապատասխանություն միջազգային գներին: Մինչև 2023 թվականի օգոստոսը ոսկու ներմուծման գինը հիմնականում հետևում էր միջազգային շուկայական միտումներին: Այս կոռելյացիան ակնկալվում է գործող շուկայում և ենթադրում է, որ Հայաստանի ոսկու ներմուծումը հիմնականում համապատասխանում էր համաշխարհային գնահատումներին այս ժամանակահատվածում:
- Համաշխարհային ոսկու գնի աճ: Գծապատկերը ցույց է տալիս ոսկու գնի զգալի աճ վերջին տարվա ընթացքում: Սա պայմանավորված է մի շարք գործոններով, ներառյալ ԱՄՆ դոլարի դեմ այլընտրանքային վճարման միջոցների որոնումը և ԲՐԻԿՍ երկրների կողմից ոսկու օգտագործումը որպես դոլարին այլընտրանք (Savage, 2023):
- Ոսկու ներմուծման գնի անհամապատասխանություններ։ Պաշտոնական տվյալները ցույց են տալիս մի շարք անհանգստացնող անհամապատասխանություններ, հատկապես վերջին ամիսներին, երբ համաշխարհային շուկայում ոսլու գրամի գինը կազմում է մոտ 74 ԱՄՆ դոլար.
- 2023թ. օգոստոս՝ Հայաստան ոսկու ներմուծման գինն կազմել է մինչև 15,72 դոլար մեկ գրամի համար,
- 2023թ. հոկտեմբեր՝ կազմել է 7,62 դոլար մեկ գրամի համար,
- 2023թ. դեկտեմբեր՝ հասել է աննախադեպ ցածր մակարդակի՝ 2,41 դոլար մեկ գրամի համար,
- 2024թ. հունվար՝ կազմել է 28,73 դոլար մեկ գրամի համար։
Հատկապես ուշագրավ է 2023 թվականի դեկտեմբերի ցուցանիշը հատկապես ուշագրավ է: Պաշտոնական վիճակագրությունը ցույց է տալիս, որ այդ ամսվա ընթացքում Հայաստան է ներմուծվել 192 տոննա ոսկի՝ ընդամենը 2,41 ԱՄՆ դոլար արժողությամբ մեկ գրամի համար: Այս ծավալը բացառիկ մեծ է Հայաստանի չափերի երկրի համար, իսկ գինը շատ ավելի ցածր է, քան ոսկու ցանկացած ողջամիտ շուկայական գինը:
Այս անհամապատասխանությունները բարձրացնում են մի շարք կարևոր հարցեր.
- Տվյալների ամբողջականություն. Արդյո՞ք այս ցուցանիշները կարող են վիճակագրական սխալների կամ սխալ հաշվետվության արդյունք լինել: Եթե այո, ապա ինչպիսի՞ն են հետևանքները Հայաստանի առևտրային վիճակագրության հուսալիության համար:
- Գնահատման մեթոդներ. Արդյո՞ք կան նշանակալի փոփոխություններ ոսկու ներմուծման գնահատման եղանակներում: Ի՞նչ գործոններ կարող են բացատրել գների այսպիսի ծայրահեղ տատանումները:
- Առևտրային պրակտիկա. Արդյո՞ք այս ցուցանիշներն արտացոլում են Հայաստանի ոսկու առևտրի պրակտիկայի կամ գործընկերների փոփոխությունները: Արդյո՞ք կան ոսկու հետ կապված նոր տեսակի ապրանքներ, որոնք ներմուծվում են և կարող են բացատրել գնային անոմալիաները:
- Կարգավորիչ վերահսկողություն. Ի՞նչ դեր են խաղում Հայաստանի մաքսային և ֆինանսական կարգավորողները այս գործարքների վերահսկման գործում: Արդյո՞ք կան համարժեք մեխանիզմներ՝ ապահովելու ճշգրիտ հաշվետվությունն ու գնահատումը:
- Տնտեսական հետևանքներ. Ինչպե՞ս են այս անհամապատասխանություններն ազդում Հայաստանի առևտրային հաշվեկշռի և ընդհանուր տնտեսական ցուցանիշների վրա: Ինչպիսի՞ն են հնարավոր հետևանքները տնտեսական քաղաքականության և միջազգային առևտրային հարաբերությունների համար:
- Թափանցիկության խնդիրներ. Հաշվի առնելով ոսկու ռազմավարական կարևորությունը միջազգային ֆինանսներում, ինչպիսի՞ քայլեր կարելի է ձեռնարկել Հայաստանի ոսկու առևտրի հաշվետվության թափանցիկությունը բարձրացնելու համար:
Եզրակացություն
Ռուսաստանի և Հայաստանի ներգրավմամբ ոսկու առևտրի օրինաչափությունների կտրուկ փոփոխությունը բարձրացնում է բազմաթիվ հարցեր այս գործարքների բնույթի և հետևանքների վերաբերյալ: Թեև պաշտոնապես գրանցված են որպես Հայաստանից արտահանում, այս ոսկու հոսքերը հիմնականում Ռուսաստանի ոսկու վերաարտահանումն են դեպի այլ երկրներ, մասնավորապես՝ Արաբական Միացյալ Էմիրություններ և Չինաստան:
Այս երևույթը նշանակալի հետևանքներ ունի Հայաստանի տնտեսական ցուցանիշների և միջազգային առևտրային ցանցերում նրա դիրքի ըմբռնման վրա: Արտահանման կենտրոնացումը մեկ, բարձր արժեք ունեցող ապրանքի վրա ներկայացնում է թե՛ հնարավորություններ, թե՛ ռիսկեր Հայաստանի տնտեսական ապագայի համար:
Քանի որ Հայաստանի դերը համաշխարհային ոսկու առևտրում շարունակում է զարգանալ, կարևոր է հետևել, թե ինչպես է դա ազդում երկրի ավելի լայն տնտեսական ցուցանիշների և միջազգային ֆինանսական հարաբերությունների վրա: Հաղորդված գների և ծավալների ծայրահեղ տատանումները ոչ միայն մտահոգություններ են առաջացնում տվյալների ճշգրտության վերաբերյալ, այլև նշանակալի հետևանքներ ունեն տնտեսական վերլուծության, քաղաքականության մշակման և միջազգային առևտրային հարաբերությունների համար:
Մեթոդաբանություն
Ռուսաստանի ոսկու արտահանման վերջին միտումները վերլուծելիս տվյալների սահմանափակումները հաղթահարելու համար մենք կիրառում ենք «հայելային վիճակագրություն» կամ «հակադարձ վիճակագրություն» կոչվող մեթոդը: Այս մոտեցումը լայնորեն օգտագործվում է միջազգային կազմակերպությունների և հետազոտողների կողմից, երբ արտահանման ուղղակի տվյալները հասանելի կամ հուսալի չեն:
ՄԱԿ-ի վիճակագրական բաժանմունքը հայելային վիճակագրությունը սահմանում է որպես «գործընկեր երկրի ներմուծման (կամ արտահանման) տվյալների օգտագործում՝ տվյալ երկրի արտահանման (կամ ներմուծման) տվյալները ստանալու համար» (Միավորված ազգերի կազմակերպություն, 2011): Այս մեթոդը հատկապես օգտակար է առևտրային հոսքերը գնահատելու համար, երբ մի երկիր չի հաղորդում իր տվյալները, ինչպես Ռուսաստանի դեպքում է 2022 թվականից ի վեր:
Մեր մեթոդաբանությունը ներառում է.
- Յուրաքանչյուր երկրի ուղղակի հաշվետվության վերջին հասանելի ժամանակաշրջանի որոշում:
- Մինչև այդ ժամանակաշրջանը սկզբնական արտահանման տվյալների օգտագործում:
- Հետագա արտահանման տվյալների գնահատում՝ օգտագործելով գործընկեր երկրների ներմուծման հաշվետվությունները:
Այս մոտեցումը համահունչ է Արժույթի միջազգային հիմնադրամի (ԱՄՀ) առաջարկություններին՝ առևտրային վիճակագրության մեջ անհամաչափությունները կարգավորելու համար (ԱՄՀ, 2022) և հավանության է արժանացել Համաշխարհային բանկի կողմից՝ միջազգային առևտրի վերլուծության մեջ տվյալների բացերը լրացնելու համար (Համշխարհային բանկ, 2021):
Կարևոր է նշել, որ թեև հայելային վիճակագրությունը տալիս է արժեքավոր գնահատականներ, այն զերծ չէ սահմանափակումներից: Անհամապատասխանություններ կարող են առաջանալ երկրների միջև գնահատման մեթոդների, ժամկետների և դասակարգման պրակտիկայի տարբերությունների պատճառով (ՏՀԶԿ, 2023):
Գրականության ցանկ
- Pop, V, and Fleming, S. and Politi, P. (2022, April 6). Weaponisation of finance: how the west unleashed ‘shock and awe’ on Russia. Financial Times. https://www.ft.com/content/
5b397d6b-bde4-4a8c-b9a4- 080485d6c64a - Chandran, R. (2023, August 24). What is a BRICS currency and is the U.S. dollar in trouble? Reuters. https://www.reuters.com/
markets/currencies/what-is- brics-currency-could-one-be- adopted-2023-08-23/ - International Monetary Fund. (2022). Balance of Payments and International Investment Position Manual. https://www.imf.org/-/media/
Files/Publications/balance-of- payments-statistics/ ABPEA2022001.ashx - OECD. (2023). The Bilateral Trade Database by Industry and End-Use (BTDIxE). https://www.oecd.org/sti/ind/
BTDIxE_2023_metadata.pdf - United Nations. (2011). International Merchandise Trade Statistics: Concepts and Definitions 2010. https://www.un.org/en/
development/desa/publications/ international-merchandise- trade-statistics-concepts-and- definitions-2010-imts-2010. html - World Bank. (2021). World Integrated Trade Solution (WITS) — User Manual. https://wits.worldbank.org/
data/public/WITS_User_Manual. - World Gold Council. (2024). Gold Demand Trends Full Year and Q4 2023. https://www.gold.org/goldhub/
research/gold-demand-trends/ gold-demand-trends-full-year- 2023
