Հայաստանի տնտեսական աճի վերլուծություն
Վերջին տարիներին Հայաստանի տնտեսությունը ցուցաբերել է տպավորիչ աճ՝ 2022 թվականին հասնելով 12.6%-ի: Սակայն այս թվերի հետևում թաքնված են մի շարք մտահոգիչ միտումներ, որոնք կասկածի տակ են դնում այս աճի կայունությունը և երկարաժամկետ հեռանկարները:
Տնտեսական աճի պատրանքը
Գծապատկեր 1.
Առաջին գծապատկերը ցույց է տալիս Հայաստանի տնտեսական աճի դինամիկան վերջին տարիներին: Թեև վերջին տարիներին աճի տեմպերը տպավորիչ են եղել, կարևոր է նշել, որ Հայաստանի երկարաժամկետ միջին աճը կազմում է 4.5%: Ցանկացած համակարգ ձգտում է վերադառնալ իր միջին արժեքին, եթե չկան հիմնարար որակական փոփոխություններ: Որակական փոփոխություններ կարող է ապահովել արտադրության զարգացումը, որը կարող է երաշխավորել երկարաժամկետ կայուն ավելացված արժեքի ստեղծում: Հայաստանի տնտեսական աճը հիմնականում ապահովվում է արտաքին միտումներով, որոնք հիմնականում ունեն կարճաժամկետ բնույթ:
Հայաստանի կառավարությունը 2025 թվականի համար սահմանել է 5.6% աճի թիրախ, ինչը զգալիորեն ցածր է նախկինում սահմանված 7% երկարաժամկետ նպատակից: Սակայն նույնիսկ այս 5.6% թիրախը կարող է չափազանց լավատեսական լինել՝ հաշվի առնելով Հայաստանի տնտեսության կառուցվածքային խնդիրները (Կարդացեք ավելին՝ Թանկարժեք էֆեկտ․ 2024 թվականի տնտեսական աճի պատճառները)։ Հայաստանի ՀՆԱ-ի ողջամիտ միջին-երկարաժամկետ աճի ներուժը միջինում գնահատվում է մոտ 4.5 տոկոս: Հենց այս թվին կձգտի մեր տնտեսությունը, եթե համակարգը որակական փոփոխությունների չենթարկվի:
Աճի շարժիչ ուժերի վերլուծություն
Գծապատկեր 2.
Երկրորդ գծապատկերն արտացոլում է Հայաստանի ՀՆԱ-ի կառուցվածքը ըստ տնտեսության ճյուղերի: Ակնհայտ է, որ վերջին տարիներին տեղի է ունեցել զգալի փոփոխություն՝ գյուղատնտեսության դերի նվազմամբ և ծառայությունների ոլորտի աճով: 2018 թվականին գյուղատնտեսությունն առաջին տեղում էր՝ ապահովելով տնտեսության 16.4 տոկոսը, իսկ այս պահին այն իջել է 4-րդ հորիզոնական՝ ապահովելով տնտեսության ընդամենը 9.0 տոկոսը:
Գծապատկեր 3.
Երրորդ գծապատկերը ցույց է տալիս տնտեսության տարբեր ճյուղերի գումարային աճի տեմպերը 2018-2023 թվականներին: Հատկանշական է, որ գյուղատնտեսությունը կրճատվել է 16.2%-ով, մինչդեռ տեղեկատվական տեխնոլոգիաների և ֆինանսական ծառայությունների ոլորտները գրանցել են զգալի աճ, որոնք հիմնականում պայմանավորված են եղել Ռուսաստանից կապիտալի մեծ քանակության և ՏՏ ոլորտի աշխատողների ներհոսքով:
Արտաքին գործոնների դերը
Հայաստանի տնտեսական աճը վերջին տարիներին մեծապես պայմանավորված է եղել արտաքին գործոններով:
2022 թվականին Ռուսաստանից զգալի կապիտալի ներհոսք եղավ՝ կապված ռուս-ուկրաինական հակամարտության հետ: Տնտեսության 80 տոկոս աճը պայմանավորված է էկզոգեն գործոններով (Կարդացեք ավելին՝ Կապիտալի ներհոսքից մինչև արտահոսք. Հայաստանի տնտեսական հրաշքի ներքին խոհանոցը):
2023 թվականի նոյեմբերից սկսած՝ խոշորածավալ ոսկու վերաարտահանումը բարձրացրեց աճի ցուցանիշները: Ոսկու վերաարտահանումն այսօր հասել է Հայաստանից ողջ արտահանման 71%-ի, որը և ապահովել է վերջին ամիսների տնտեսական աճը (Կարդացեք ավելին՝ Հայաստան` ռուսական ոսկու հանգրվան)
Աճը հիմնականում ապահովվում է առևտրի, անշարժ գույքի և ֆինանսական ծառայությունների կողմից, որոնք կախված են արտաքին գործոններից: Այս գործոնները, թեև կարճաժամկետ խթան են հանդիսանում, չեն ներկայացնում կայուն, երկարաժամկետ տնտեսական աճի շարժիչ ուժեր:
Վիճակագրության վերանայում և իրական պատկերը
Հատկանշական է, որ 2023 թվականի օգոստոսին Վիճակագրական կոմիտեն վերանայել է տնտեսական աճի ցուցանիշները: Առաջին եռամսյակի 9.2% աճը վերանայվել է՝ հասնելով 6.6%-ի: Նմանապես, 2023 թվականի 4-րդ եռամսյակի ցուցանիշը ճշգրտվել է 7.7%-ից մինչև 6.4%: Սա ոչ թե մանր ճշգրտում է, այլ Հայաստանի տնտեսական իրականության արմատական վերագնահատում:
Հարկաբյուջետային հետևանքները
Տնտեսական աճի կայունության հետ կապված խնդիրները ուղղակի ազդեցություն ունեն Հայաստանի հարկաբյուջետային իրավիճակի վրա:
Ներկայումս առկա է հարկային եկամուտների զգալի՝ 9% թերհավաքագրում: Հարկային ապառքները առաջին կիսամյակի արդյունքներով կազմել են մոտ 9 տոկոս. նախատեսվում էր հավաքել 1 տրիլիոն 305 մլրդ դրամի հարկեր և տուրքեր, սակայն մասհանումները կազմել են ընդամենը 1 տրիլիոն 187.6 մլրդ դրամ կամ նախատեսվածից 117.4 մլրդ դրամով պակաս (Կարդացեք ավելին՝ Հայաստանը հարկում է ժամանակը․ Խաղ տնտեսական աճի հետ))։
Քննարկվում են պահուստային ֆոնդից մոտ 150 միլիարդ դրամ օգտագործելու պլաններ՝ եկամուտների պակասի պայմաններում ծախսերը ծածկելու համար:
Գծապատկեր 4.
Վերջին գծապատկերը ցույց է տալիս Հայաստանի տնտեսական աճին նպաստող գործոնները ըստ եռամսյակների: Ակնհայտ է, որ աճը հիմնականում պայմանավորված է եղել արտաքին գործոններով և ժամանակավոր երևույթներով:
2024 թվականի կանխատեսումներ
Նշենք, որ 2024 թվականի արդյունքներով ՀՆԱ-ի աճն արդեն իսկ կարող է 5% կամ ավելի ցածր լինել: Սա զգալիորեն ցածր է կառավարության կողմից հաստատված բյուջեում ամրագրված 7% ցուցանիշից:
Եթե իշխանությունները չկարողանան ապահովել ընթացիկ տարվա բյուջեով ամրագրված 7% ՀՆԱ, ապա դա կհանգեցնի նրան, որ կառավարությունը ստիպված կլինի պահուստային ֆոնդից միջոցներ ծախսել բյուջեի ծախսային հոդվածների կատարումն ապահովելու համար:
Եզրակացություն
ՀՆԱ-ի վերջին վերանայումները և ճյուղային վերլուծությունները մտահոգիչ պատկեր են ներկայացնում Հայաստանի տնտեսական ապագայի համար: Արտաքին գործոններից Հայաստանի տնտեսության մեծ կախվածությունը և ոսկու վերաարտահանման նման գործունեությունից ժամանակավոր խթանները ցույց են տալիս, որ առանց էական կառուցվածքային փոփոխությունների, բարձր աճի տեմպերի պահպանումը դժվար կլինի: Չի կարելի անտեսել առաջիկա տարիներին պետական պարտքի աճի և հնարավոր հարկաբյուջետային անկայունության ռիսկը:
Ներկայիս դրությամբ, ՀՆԱ աճի երկարաժամկետ կանխատեսումները այս պահին դրական չեն: Առանց կայուն, երկարաժամկետ ավելացված արժեքի աճի ամուր հիմքի, Հայաստանը կարող է հայտնվել տնտեսական պատրանքների հետապնդման մեջ՝ կայուն բարգավաճում կառուցելու փոխարեն: Առաջիկա ամիսները և տարիները վճռորոշ կլինեն որոշելու, թե արդյոք երկիրը կկարողանա ուղղություն վերցնել դեպի ավելի կայուն տնտեսական ռազմավարություններ, թե կշարունակի հենվել անկայուն և ժամանակավոր աճի գործոնների վրա:
